Hành trình kiến tạo hạ tầng pháp lý của Kiểm toán nhà nước

Từng bước xác lập địa vị pháp lý

Khẳng định những dấu ấn quan trọng trong quá trình hình thành hệ thống cơ sở pháp lý cho hoạt động của KTNN, tại Hội thảo “Kiểm toán nhà nước - 30 năm xây dựng và phát triển”, do KTNN tổ chức sáng 03/7, các đại biểu nhấn mạnh: Sau 30 năm xây dựng và trưởng thành, KTNN ngày càng khẳng định vai trò quan trọng trong kiểm tra, kiểm soát việc quản lý, sử dụng tài chính công, tài sản công. Nhưng để có được ngày hôm nay - trở thành một thiết chế độc lập, do Quốc hội thành lập, được Hiến định - là một quá trình dài xây dựng, kiến tạo cơ sở pháp lý. Quá trình này đã nhận được sự quan tâm đặc biệt của lãnh đạo Đảng, Nhà nước. Đến nay, KTNN đã có một hệ thống pháp luật cơ bản đầy đủ, đồng bộ và thống nhất.

KTNN được thành lập theo Nghị định số 70/CP ngày 11/7/1994 của Chính phủ. Đến tháng 01/1995, Thủ tướng Chính phủ đã ký Quyết định số 61/1995/QĐ-TTg ban hành Quy chế hoạt động của KTNN.

“Là cơ quan mới được thành lập trong thời kỳ đổi mới, chưa có tiền thân về tổ chức và tiền lệ về hoạt động. Nghị định số 70/CP và sau đó là Quyết định số 61/1995/QĐ-TTg được coi là những căn cứ pháp lý đầu tiên có giá trị như tuyên ngôn khai sinh KTNN, qua đó tạo bước phát triển lớn cho hệ thống các công cụ kiểm tra và kiểm soát tài chính của Nhà nước, nhằm đáp ứng yêu cầu phát triển của đất nước và tăng cường năng lực tài chính quốc gia” - Vụ trưởng Vụ Pháp chế Hoàng Phú Thọ nhấn mạnh.

Qua 30 năm hình thành và phát triển đã đánh dấu một chặng đường phát triển vượt bậc của KTNN. Từ một cơ quan chưa có tổ chức tiền thân và tiền lệ về hoạt động, được thành lập để giúp Thủ tướng Chính phủ thực hiện chức năng kiểm tra, xác nhận tính đúng đắn, hợp pháp của tài liệu và số liệu kế toán, báo cáo quyết toán, đến nay KTNN đã được hiến định trong Hiến pháp nước cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, khẳng định vị thế là cơ quan kiểm tra việc quản lý, sử dụng tài chính công, tài sản công do Quốc hội thành lập, hoạt động độc lập và chỉ tuân theo pháp luật.

Tổng Kiểm toán nhà nước Ngô Văn Tuấn

Với Nghị định số 70/CP, địa vị pháp lý của KTNN còn thấp, chưa có trong hệ thống các cơ quan nhà nước, mà chỉ là cơ quan được thành lập để giúp Thủ tướng Chính phủ. Một số nội dung liên quan đến KTNN lại được quy định trong các luật chuyên ngành, như: Luật Doanh nghiệp nhà nước năm 1995, Luật Ngân hàng nhà nước năm 1997… Đặc biệt, Điều 73 Luật Ngân sách nhà nước (NSNN) năm 1996 đã quy định KTNN là cơ quan thuộc Chính phủ thực hiện kiểm soát tài chính, NSNN. “Đây là điều rất đặc biệt trong ngành lập pháp Việt Nam khi một luật lại quy định về hoạt động của một cơ quan khác. Song đến bây giờ chúng tôi vẫn cho rằng, đó là một quyết định rất sáng suốt, kịp thời để xác lập được địa vị pháp lý cho một cơ quan thực hiện kiểm soát tài chính, NSNN thời bấy giờ” - Kiểm toán trưởng KTNN chuyên ngành II Lê Đình Thăng nhớ lại.

Gần 10 năm sau khi Nghị định số 70/CP và Quyết định số 61/1995/QĐ-TTg ban hành, nhiều hạn chế, bất cập đã phát sinh. Nhằm hoàn thiện một bước cơ sở pháp lý về tổ chức và hoạt động của KTNN cho phù hợp với yêu cầu cải cách nền hành chính nhà nước, ngày 13/8/2003, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 93/2003/NĐ-CP quy định chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn và cơ cấu tổ chức của KTNN, trong đó chỉ rõ: “KTNN là cơ quan thuộc Chính phủ”.

Trong giai đoạn này, những đòi hỏi từ thực tiễn cho thấy, địa vị pháp lý của KTNN cần được nâng cao hơn, tương xứng với vị thế và vai trò của một công cụ không thể thiếu trong nền kinh tế thị trường và trong tiến trình xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa. Nguyên Tổng Kiểm toán nhà nước Đỗ Bình Dương chia sẻ, ban đầu, kế hoạch là xây dựng Pháp lệnh về KTNN. Sau đó, được sự ủng hộ của lãnh đạo Quốc hội và Chính phủ nên đã chuyển từ Nghị định tiến thẳng lên làm luật. Đây là một bước tiến lớn trong quá trình hoàn thiện khuôn khổ pháp lý cho hoạt động của KTNN.

“Luật KTNN năm 2005 được thông qua và có hiệu lực từ ngày 01/01/2006 là một bước ngoặt quan trọng, đã nâng cao địa vị pháp lý của KTNN thêm một bậc. Từ một cơ quan giúp Thủ tướng Chính phủ, trở thành cơ quan thuộc Chính phủ và sau đó là cơ quan chuyên môn do Quốc hội thành lập. Qua đó, hệ thống pháp luật về KTNN đã dần hoàn thiện, quy định rõ nguyên tắc hoạt động độc lập và chỉ tuân theo pháp luật, đồng thời quy định nhiều điều có ý nghĩa về chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn, tổ chức và hoạt động của KTNN - Vụ trưởng Hoàng Phú Thọ khẳng định.

“Mốc son chói lọi” tạo tiền đề quan trọng cho sự phát triển mạnh mẽ

Ngày 28/11/2013, tại Kỳ họp thứ 6, Quốc hội khóa XIII đã thông qua Hiến pháp năm 2013; trong đó, lần đầu tiên, địa vị pháp lý của KTNN và Tổng Kiểm toán nhà nước được quy định trong Hiến pháp. Đây là dấu mốc lịch sử trong hành trình kiến tạo, xây dựng và hoàn thiện cơ sở pháp lý cho KTNN. Sự kiện này đã nâng tầm KTNN từ cơ quan do “Luật định” thành “Hiến định”.

Để cụ thể hóa quy định về KTNN trong Hiến pháp năm 2013, ngày 24/6/2015, Luật KTNN (sửa đổi) đã được thông qua tại Kỳ họp thứ 9, Quốc hội khóa XIII và có hiệu lực thi hành từ ngày 01/01/2016, thay thế Luật KTNN năm 2005. Tiếp đó, ngày 26/11/2019, Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật KTNN đã được Quốc hội thông qua và có hiệu lực thi hành từ ngày 01/7/2020.

Ông Hoàng Phú Thọ nhấn mạnh, hai lần sửa đổi Luật KTNN đã tạo cơ sở vững chắc để KTNN bước vào một thời kỳ phát triển theo cả chiều rộng và chiều sâu, vươn lên một tầm cao mới, đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ mới, thực hiện mục tiêu chiến lược “Nâng cao địa vị pháp lý và hiệu lực hoạt động của KTNN” mà KTNN đã đặt ra.

Còn theo đánh giá của ông Lê Minh Nam - Ủy viên Thường trực Ủy ban Tài chính, Ngân sách của Quốc hội, với địa vị pháp lý, tổ chức và hoạt động của KTNN từng bước được luật hóa tại Luật KTNN. Đặc biệt, Điều 118, Hiến pháp năm 2013 quy định “KTNN là cơ quan do Quốc hội thành lập, hoạt động độc lập và chỉ tuân theo pháp luật, thực hiện kiểm toán việc quản lý, sử dụng tài chính, tài sản công” đã tạo nền tảng pháp lý vững chắc để KTNN thực hiện tốt chức năng nhiệm vụ của mình; để có những đóng góp quan trọng trong việc tăng cường hiệu quả, hiệu lực của hoạt động quản lý, sử dụng nguồn lực công quốc gia, hướng đến xây dựng một nền tài chính nhà nước minh bạch, bền vững.

Để triển khai thi hành Luật KTNN, KTNN đã phối hợp tích cực với các cơ quan của Chính phủ và Quốc hội xây dựng trình các cơ quan có thẩm quyền kịp thời ban hành các văn bản hướng dẫn thực hiện Luật KTNN. Ngày 28/02/2023, Ủy ban Thường vụ Quốc hội khóa XV đã thông qua Pháp lệnh Xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực KTNN. Đây tiếp tục là tiền đề quan trọng nhằm nâng cao hiệu lực, hiệu quả hoạt động của KTNN, góp phần nâng cao hiệu lực, hiệu quả phòng, chống tham nhũng, tiêu cực, lãng phí thông qua hoạt động kiểm toán của KTNN.

Hằng năm, Tổng Kiểm toán nhà nước ban hành Chương trình xây dựng văn bản quy phạm pháp luật và Chương trình xây dựng văn bản quản lý của KTNN. Từ năm 2016 đến nay (ngày 31/12/2023), Tổng Kiểm toán nhà nước đã ban hành khoảng 60 văn bản quy phạm pháp luật và hàng trăm văn bản quản lý để quy định chi tiết thi hành Luật KTNN, như: Hệ thống Chuẩn mực kiểm toán; Quy trình kiểm toán của KTNN; Quy chế tổ chức và hoạt động của Đoàn kiểm toán; Quy trình kiểm toán vụ việc có dấu hiệu tham nhũng; Quy định về giải quyết khiếu nại, kiến nghị, khởi kiện trong hoạt động kiểm toán… Đây là những quy định quan trọng cho tổ chức và hoạt động kiểm toán; góp phần tích cực vào việc quản lý, điều hành các hoạt động của Ngành theo hướng minh bạch, công khai, chuyên nghiệp và chính quy hóa./.

N. HỒNG - N. LY