Kiểm toán nhà nước trước thách thức khí hậu: Định hình chính sách từ thực tiễn
Kiểm toán - Ngày đăng : 09:02, 21/08/2025
Nhiều sáng kiến định hình cách tiếp cận kiểm toán BĐKH
BĐKH không còn là vấn đề riêng lẻ của từng quốc gia, mà đã trở thành một thách thức mang tính toàn cầu, tác động sâu sắc đến các lĩnh vực kinh tế, xã hội và môi trường. Theo báo cáo mới nhất của Ủy ban Liên chính phủ về BĐKH (IPCC), nhiệt độ trung bình toàn cầu đã tăng khoảng 1,1°C, kéo theo hàng loạt hiện tượng thời tiết cực đoan. Những biến động này không chỉ làm gián đoạn sản xuất và gây tổn hại đến cơ sở hạ tầng, mà còn đặt ra những thách thức nghiêm trọng đối với an ninh năng lượng, lương thực và sự ổn định xã hội.
Trước thực trạng đó, nhiều Chính phủ trên thế giới đã đưa ra các cam kết mạnh mẽ nhằm giảm phát thải khí nhà kính, nâng cao khả năng thích ứng và chuyển đổi sang mô hình phát triển bền vững. Tuy nhiên, điều đáng quan tâm là: liệu các cam kết này có đang được thực hiện đúng như mục tiêu đề ra? Nguồn lực tài chính dành cho ứng phó BĐKH có được quản lý minh bạch và hiệu quả? Và quan trọng hơn, các chính sách và chương trình khí hậu thực sự mang lại tác động như thế nào đối với đời sống người dân và môi trường?
Chính tại điểm giao thoa giữa cam kết và thực thi, vai trò của các Cơ quan Kiểm toán Tối cao (SAI) trở nên đặc biệt quan trọng. Nhiều sáng kiến quốc tế đã được phát triển nhằm định hình phương pháp tiếp cận kiểm toán BĐKH, tiêu biểu như: ClimateScanner: Công cụ do INTOSAI phát triển, giúp đánh giá tổng thể nỗ lực ứng phó BĐKH của các quốc gia, dựa trên ba trụ cột: chính sách công, quản lý tài chính công và hành động thực tiễn. PEFA-Climate: Bộ khung đánh giá chi tiêu công và trách nhiệm giải trình tài chính, hỗ trợ đo lường mức độ “xanh” trong ngân sách nhà nước. ISAM (INTOSAI Sustainability Audit Model): Mô hình kiểm toán bền vững cho phép lồng ghép các Mục tiêu Phát triển Bền vững (SDG) vào quy trình kiểm toán.
Việc chuẩn bị cho khủng hoảng khí hậu thường bị xem nhẹ, nhưng nếu thất bại sẽ để lại hậu quả nghiêm trọng. Các cuộc kiểm toán đã giúp tăng cường năng lực ứng phó của Chính phủ, xác định các vấn đề then chốt và nâng cao trách nhiệm giải trình trong chuẩn bị ứng phó BĐKH.
Theo Phó Vụ trưởng Vụ Hợp tác quốc tế Lăng Trịnh Mai Hương, các SAI hiện nay đã triển khai nhiều ưu tiên và giải pháp khác nhau để thực hiện kiểm toán BĐKH. Chẳng hạn, SAI Morocco đã tích hợp nội dung BĐKH vào kế hoạch kiểm toán ba năm, dựa trên đánh giá rủi ro và tham vấn rộng rãi các bên liên quan. Cơ quan này đã tiến hành kiểm toán nhiều lĩnh vực như: hạ tầng đập, bảo hiểm nông nghiệp đa rủi ro, dự án tưới 51.000 ha bằng điện mặt trời, năng lượng tái tạo và kiểm toán toàn diện các hành động quốc gia ứng phó BĐKH.
Trên cơ sở kết quả kiểm toán, SAI Morocco đã đưa ra các khuyến nghị cụ thể như: tăng tính ràng buộc của các mục tiêu khí hậu, lập kế hoạch ngân sách chi tiết, xây dựng kế hoạch thích ứng theo vùng, hoàn thiện hệ thống giám sát tập trung, huy động khu vực tư nhân và chuẩn bị khung thuế carbon. Những khuyến nghị này đã góp phần thúc đẩy Chính phủ Morocco cam kết ban hành Luật BĐKH, hoàn thiện Chiến lược Tài chính Khí hậu đến năm 2030 và triển khai thuế carbon từ năm 2026.
Trong khi đó, SAI Thailand lựa chọn cách tiếp cận mới thông qua mô hình Constructive Audit, nhằm hỗ trợ Chính phủ học hỏi, thích ứng và hành động trước khủng hoảng khí hậu. Cơ quan này đã thực hiện lập bản đồ hệ thống chính sách khí hậu, lựa chọn chủ đề kiểm toán trọng điểm, kết hợp phương pháp kiểm toán truyền thống với dự báo chiến lược. Đồng thời, họ huy động sự tham gia của các tổ chức xã hội dân sự, thanh niên và cộng đồng bản địa. Kết quả kiểm toán không chỉ được trình bày trong báo cáo mà còn được chuyển hóa thành đối thoại chính sách. Theo Tổng Kiểm toán trưởng KTNN Thái Lan Monthien Charoenpol, Constructive Audit không đơn thuần là công cụ giám sát, mà còn là phương tiện để SAI trở thành “lương tri của nhà nước” trong việc bảo vệ một trái đất bền vững.
Để giải quyết bài toán dữ liệu, SAI Kuwait đã triển khai kiểm toán theo từng lĩnh vực chịu tác động của khí hậu, kết hợp linh hoạt giữa kiểm toán hoạt động, kiểm toán môi trường và kiểm toán tuân thủ. Năm 2023, cơ quan này thực hiện kiểm toán chống sa mạc hóa, nhằm giảm thiểu rủi ro hạn hán và bão cát, phù hợp với Mục tiêu Phát triển Bền vững SDG 15. Hiện nay, SAI Kuwait đang tiến hành kiểm toán năng lượng bền vững, đánh giá khả năng đáp ứng nhu cầu điện hiện tại và tương lai của Bộ Điện, Nước và Năng lượng Tái tạo. Nội dung kiểm toán bao gồm rà soát các dự án năng lượng sạch, đánh giá khả năng ứng phó với rủi ro nhiệt độ cao, phòng ngừa mất điện và thiệt hại kinh tế, gắn với SDG 7.
Tăng cường khả năng kết nối và khai thác dữ liệu
Kinh nghiệm quốc tế cho thấy, thành công trong kiểm toán BĐKH không chỉ phụ thuộc vào việc xác định phạm vi và lựa chọn phương pháp phù hợp, mà còn nằm ở khả năng kết nối hiệu quả giữa các bên liên quan, khai thác dữ liệu đầy đủ và đưa ra những khuyến nghị có tính khả thi. Trên cơ sở đó, KTNN Việt Nam cần xây dựng một khung phương pháp kiểm toán phù hợp với điều kiện trong nước, đồng thời tiệm cận các chuẩn mực quốc tế.
Nhiều quốc gia đã bắt đầu bằng việc lựa chọn một mô hình nền tảng như ClimateScanner hoặc ISAM, sau đó điều chỉnh tiêu chí và chỉ số để phù hợp với đặc thù quốc gia. Việt Nam cũng nên thiết lập một “khung kiểm toán khí hậu quốc gia” thống nhất, làm cơ sở cho tất cả các cuộc kiểm toán liên quan đến BĐKH, nhằm tránh tình trạng mỗi đơn vị áp dụng một cách riêng lẻ, dẫn đến kết quả thiếu đồng bộ và khó so sánh.
Bên cạnh đó, việc theo dõi tập trung và thực hiện kiểm toán định kỳ sẽ giúp phát hiện sớm những bất cập trong triển khai chính sách, từ đó kịp thời điều chỉnh để nâng cao hiệu quả. KTNN Việt Nam cũng cần chú trọng đến việc đánh giá tác động dài hạn và tính bền vững của các chính sách, đặc biệt là khả năng duy trì và thích ứng trước những kịch bản BĐKH trong tương lai. Điều này đặc biệt quan trọng đối với các dự án hạ tầng phòng, chống thiên tai và năng lượng tái tạo, vốn đòi hỏi tuổi thọ cao và hiệu quả sử dụng trong nhiều thập kỷ.
Trong thời gian tới, KTNN có thể thí điểm áp dụng ClimateScanner tại một số lĩnh vực trọng điểm như năng lượng tái tạo, quản lý tài nguyên nước, quản lý rừng và giảm phát thải từ giao thông, trước khi mở rộng quy mô triển khai. Đồng thời, việc tích hợp PEFA-Climate vào kiểm toán ngân sách sẽ giúp theo dõi dòng vốn khí hậu một cách hiệu quả hơn, đặc biệt là các khoản vay, viện trợ và nguồn vốn ODA dành cho ứng phó BĐKH. Song song với đó, cần tăng cường đào tạo chuyên môn cho đội ngũ kiểm toán viên, bao gồm kiến thức về khoa học khí hậu, công nghệ viễn thám, phân tích dữ liệu lớn và đánh giá tác động môi trường.
Kiểm toán BĐKH là một lĩnh vực mới, nhưng mang ý nghĩa chiến lược trong bối cảnh toàn cầu hiện nay. Khi các SAI áp dụng phương pháp luận tiên tiến, kết hợp với các công cụ hiện đại, hiệu quả giám sát và tác động chính sách sẽ được nâng cao rõ rệt. Đối với Việt Nam, việc sớm xây dựng khung kiểm toán khí hậu quốc gia, đầu tư phát triển nguồn nhân lực, ứng dụng công nghệ và mở rộng hợp tác khu vực sẽ giúp KTNN phát huy vai trò trong việc đảm bảo tính minh bạch, trách nhiệm giải trình và sử dụng hiệu quả nguồn lực ứng phó với biến đổi khí hậu./.