Vượt bẫy lao động giá rẻ
Xã hội - Ngày đăng : 07:14, 28/08/2025
Đó chính là biểu hiện của cái gọi là “bẫy lao động giá rẻ” - một trạng thái phát triển mà nếu không nhận diện và thoát ra kịp thời, sẽ cản trở khát vọng của chúng ta trở thành nước phát triển có thu nhập cao vào năm 2045.
Bẫy lao động giá rẻ là gì?
“Bẫy lao động giá rẻ” là tình trạng một quốc gia dựa vào chi phí nhân công thấp để thu hút đầu tư và thúc đẩy xuất khẩu, nhưng không thể chuyển dịch lên các nấc thang giá trị cao hơn trong chuỗi cung ứng toàn cầu. Mô hình này tạo ra tăng trưởng nhanh trong giai đoạn đầu, nhưng nếu kéo dài sẽ khiến nền kinh tế lệ thuộc vào gia công, lắp ráp và không tích lũy đủ năng lực công nghệ - thể chế - con người để bứt phá.
Ở cấp độ sâu hơn, đây không chỉ là vấn đề chi phí lao động, mà là một giới hạn cơ cấu phát triển. Khi một quốc gia bị “khóa” trong chiến lược cạnh tranh về chi phí, họ sẽ trì hoãn hoặc bỏ lỡ cơ hội đầu tư vào các yếu tố mang lại giá trị cao hơn như sáng tạo, R&D, quản trị hiện đại và đào tạo kỹ năng.
Bẫy lao động giá rẻ cũng thường đi kèm với “bẫy thu nhập trung bình” - nơi nền kinh tế phát triển đến một ngưỡng nhất định rồi chững lại, không thể chuyển sang giai đoạn tăng trưởng bền vững và chất lượng hơn.
Bức tranh Việt Nam: Xuất khẩu lớn, giá trị nhỏ
Việt Nam hiện nay là một trong những nền kinh tế có độ mở rất cao. Năm 2023, kim ngạch xuất khẩu đạt khoảng 375 tỷ USD - tương đương gần 90% GDP. Nhưng điều nghịch lý là tỷ lệ giá trị gia tăng nội địa trong xuất khẩu lại khá thấp, đặc biệt trong các ngành chủ lực như điện tử, máy tính, dệt may hay da giày. Trong nhiều sản phẩm “Made in Vietnam”, phần giá trị mà doanh nghiệp Việt giữ lại chỉ khoảng 5-15%, còn lại thuộc về chuỗi cung ứng toàn cầu - nơi thiết kế, thương hiệu và phân phối nằm trong tay các tập đoàn nước ngoài.
Không chỉ vậy, cơ cấu xuất khẩu của Việt Nam trong một số ngành hàng có tỷ lệ nhập khẩu đầu vào cao khiến chúng ta dễ bị nhìn nhận như một điểm trung chuyển trong chuỗi cung ứng toàn cầu. Với thặng dư thương mại hơn 105 tỷ USD với Hoa Kỳ trong năm 2023, Việt Nam đã trở thành đối tượng của một số cuộc rà soát thương mại nhằm kiểm tra nguồn gốc xuất xứ và khả năng lẩn tránh thuế quan. Trong khi phần giá trị gia tăng Việt Nam giữ lại từ các dòng hàng này còn khá khiêm tốn, rủi ro thương mại lại có xu hướng tăng lên. Đây là một thực tế đòi hỏi Việt Nam cần chủ động nâng cao năng lực nội địa hóa, tăng hàm lượng công nghệ và minh bạch chuỗi cung ứng nhằm bảo vệ lợi ích chính đáng của mình trong bối cảnh thương mại toàn cầu đang ngày càng phức tạp.
Hệ lụy xã hội: Không chỉ là câu chuyện kinh tế
Bẫy lao động giá rẻ không chỉ là một bài toán kinh tế - nó kéo theo những hệ lụy xã hội sâu sắc và lâu dài.
Trước hết là bất bình đẳng thu nhập. Lao động trong các khu công nghiệp, đặc biệt là lao động phổ thông, có mức lương chỉ khoảng 7-9 triệu đồng/tháng, điều kiện làm việc vất vả và ít cơ hội thăng tiến. Phần lớn trong số họ là lao động di cư từ nông thôn, không có điều kiện tích lũy, học lên hay bảo đảm tương lai cho con cái. Sự phân tầng xã hội vì thế ngày càng rõ nét.
Thứ hai, bẫy lao động giá rẻ tạo ra một vòng lặp khép kín: thu nhập thấp dẫn đến đầu tư giáo dục thấp, kỹ năng thấp, từ đó quay lại làm các công việc thu nhập thấp - tái sản xuất “lao động rẻ” qua nhiều thế hệ. Đó là một vòng xoáy làm chậm lại tiến trình phát triển con người - nền tảng cốt lõi cho phát triển bền vững.
Thứ ba, mô hình này làm suy giảm động lực sáng tạo. Khi thị trường chủ yếu cần lao động phổ thông làm việc theo quy trình lặp lại, hệ thống giáo dục cũng không thúc đẩy tư duy phản biện, tinh thần đổi mới hay kỹ năng số. Xã hội thiếu khuyến khích đối với học hỏi suốt đời và tinh thần khởi nghiệp. Nếu kéo dài, điều này sẽ làm suy giảm năng lực cạnh tranh quốc gia từ gốc rễ.
Kinh nghiệm quốc tế: Thoát bẫy là có thể
Một số quốc gia đã thành công trong việc vượt qua bẫy lao động giá rẻ nhờ có tầm nhìn chiến lược và hành động nhất quán.
Hàn Quốc sau những năm 1980 đã chuyển dần từ mô hình dựa vào lao động giá rẻ sang công nghiệp công nghệ cao. Chính phủ đầu tư mạnh vào giáo dục, khuyến khích doanh nghiệp đầu tư R&D, hỗ trợ các tập đoàn vươn ra toàn cầu. Tỷ lệ đầu tư cho nghiên cứu phát triển của Hàn Quốc hiện chiếm gần 4,8% GDP - cao thứ hai thế giới.
Đài Loan tập trung phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa, xây dựng các cụm công nghiệp công nghệ cao, liên kết đại học với doanh nghiệp. Trung Quốc, sau khi gia nhập WTO, đã triển khai chiến lược “Made in China 2025”, đẩy mạnh nội địa hóa và đầu tư vào các ngành công nghệ lõi.
Từ các bài học này, có thể thấy rằng muốn thoát bẫy, điều cốt lõi không phải là chạy theo đầu tư hay gia tăng xuất khẩu, mà là nâng cao năng lực nội sinh: Con người, thể chế, công nghệ và doanh nghiệp.
Thoát bẫy: Hành động ngay, quyết liệt và đồng bộ
Vượt bẫy lao động giá rẻ không phải là chuyện của một giai đoạn ngắn, cũng không thể trông chờ vào thị trường tự điều chỉnh. Đó phải là một chiến lược quốc gia dài hạn, kiên định và bao trùm, trong đó Nhà nước giữ vai trò kiến tạo và dẫn dắt.
Trước hết, cần chuyển đổi mô hình tăng trưởng từ mở rộng sản lượng sang nâng cao năng suất, đổi mới sáng tạo và giá trị nội địa. Nhà nước cần đo lường hiệu quả tăng trưởng không chỉ qua tốc độ GDP, mà qua năng suất lao động, tỷ lệ nội địa hóa, mức độ tham gia của doanh nghiệp Việt vào chuỗi cung ứng toàn cầu.
Thứ hai, đầu tư mạnh mẽ vào giáo dục và kỹ năng lao động - đặc biệt là kỹ năng số, kỹ năng mềm, tư duy sáng tạo. Phải coi đây là khoản đầu tư phát triển, chứ không phải chi tiêu xã hội. Hệ thống giáo dục cần được thiết kế lại để nuôi dưỡng tinh thần học tập suốt đời, chuẩn bị lực lượng lao động cho nền kinh tế tri thức.
Thứ ba, cải cách thể chế thị trường lao động. Cần tăng tính linh hoạt, minh bạch, hỗ trợ chuyển đổi nghề nghiệp và bảo vệ quyền lợi người lao động. Đối thoại xã hội, an sinh di động và chính sách “học lại - làm lại” là những nội dung cần thiết.
Thứ tư, phát triển công nghiệp hỗ trợ, nâng cấp doanh nghiệp nội địa và định hướng lại chiến lược thu hút FDI theo hướng chất lượng cao, có ràng buộc về chuyển giao công nghệ, phát triển nguồn nhân lực và giá trị gia tăng trong nước.
Không chỉ là lựa chọn phát triển, mà là lựa chọn về tương lai
Thoát khỏi bẫy lao động giá rẻ không chỉ là yêu cầu để tăng trưởng nhanh hơn, mà là điều kiện tiên quyết để phát triển một cách bền vững, công bằng và có chủ quyền kinh tế thực chất. Đây không chỉ là lựa chọn phát triển, mà là lựa chọn về tương lai: Chúng ta muốn mãi là người làm thuê trong chuỗi giá trị toàn cầu, hay sẽ trở thành người kiến tạo?
Vấn đề không nằm ở chỗ Việt Nam có đủ điều kiện để vượt bẫy hay không. Vấn đề là: Chúng ta có dám nghĩ khác, làm khác và quyết liệt chuyển mình hay không. Thời gian không chờ đợi. Tương lai không chấp nhận sự trì hoãn./.