Ba Lan: Các dự án carbon - hiệu quả không như mong đợi

Hiệu quả thấp, lãng phí lớn

Trong quá trình kiểm toán, NIK tập trung vào hoạt động của Bộ Khí hậu và Môi trường, Tổng cục Lâm nghiệp cùng 12 trong số 25 đơn vị quản lý rừng đang thực hiện các dự án carbon rừng giai đoạn 2017-2023. Đây là giai đoạn mở đầu của một Kế hoạch dài hạn đến năm 2026, được thiết kế để bổ sung cho hoạt động quản lý rừng thông thường, kỳ vọng tạo ra trụ cột hấp thụ và lưu giữ carbon bên cạnh khai thác, bảo vệ và trồng rừng.

Chiến lược phát triển Chính sách môi trường quốc gia đến năm 2030 đặt mục tiêu giảm thiểu biến đổi khí hậu thông qua các dự án carbon rừng, được thực hiện từ năm 2017. Theo Cục Thống kê Ba Lan, riêng trong năm 2021, rừng đã hấp thụ 22.2 triệu tấn CO₂, tương đương gần 7% tổng lượng phát thải quốc gia. Các hoạt động được triển khai tại nhiều đơn vị quản lý rừng góp phần tăng lượng CO₂ hấp thụ bởi hệ sinh thái rừng.

Ngay từ khi khởi động, dự án đặt mục tiêu xây dựng mạng lưới các bãi chứa gỗ tại rừng do Nhà nước quản lý. Giải pháp này được coi là thiết yếu để lưu trữ khối lượng gỗ khổng lồ bị đổ do thiên tai - hiện tượng ngày càng thường xuyên trong bối cảnh biến đổi khí hậu. Thế nhưng kết quả kiểm toán chỉ ra, không có một bãi chứa nào được hình thành. Nguyên nhân xuất phát từ sự thay đổi trong quy định lưu thông gỗ, khiến mục tiêu ban đầu nhanh chóng bị loại khỏi Kế hoạch, để lại khoảng trống giữa mục tiêu đề ra và phương án thực thi.

Giai đoạn 2017-2023, hơn 15 triệu euro được phân bổ cho các nghiên cứu về “trang trại” giảm khí thải carbon trong rừng. Tuy nhiên, hiệu quả của khoản chi này rất khiêm tốn, tác động không đáng kể đến tỷ lệ giảm phát thải CO₂. Mặc dù dự án đầu tiên bộc lộ nhiều yếu kém, năm 2022, Tổng cục Lâm nghiệp vẫn phê duyệt thêm một dự án mới với kinh phí dự kiến 93 triệu euro. Quyết định này làm gia tăng rủi ro lãng phí khi những vấn đề cũ chưa được xử lý, cơ chế giám sát và đo lường hiệu quả chưa được củng cố.

Đáng chú ý, NIK chỉ ra sự mâu thuẫn ngay trong mục tiêu: Việc chặt hạ nhiều cây rừng để triển khai dự án lại làm suy giảm năng lực hấp thụ CO₂ của hệ sinh thái, đi ngược mục tiêu tăng thu giữ carbon. Thực tế, lượng phát thải CO₂ trung bình hằng năm của Ba Lan lên tới 325,6 triệu tấn, trong khi kết quả cơ bản mà dự án mang lại chỉ đạt 1,006 triệu tấn. Tương quan này cho thấy đóng góp của dự án quá nhỏ bé so với quy mô phát thải, đồng thời phản ánh thiết kế can thiệp chưa hiệu quả.

Từ đó, NIK kết luận: Các dự án carbon rừng được xây dựng chưa phù hợp; chi phí không được dự toán cụ thể; thiếu kế hoạch tài chính và cơ chế kiểm soát; việc sử dụng nguồn lực vì vậy kém hiệu quả. Quy trình lập, thẩm định và quản trị rủi ro của dự án còn lỏng lẻo, thiếu các tiêu chí kết quả rõ ràng (đầu ra, đầu vào, tác động), khiến việc đánh giá hiệu quả không thể dựa trên bằng chứng định lượng đáng tin cậy.

Siết chặt giám sát và minh bạch báo cáo

Theo chiến lược phát triển của Ba Lan, Bộ Khí hậu và Môi trường chịu trách nhiệm quản lý, giám sát toàn bộ tiến trình các dự án carbon rừng, bao gồm chỉ đạo Tổng cục Lâm nghiệp và hệ thống đơn vị quản lý rừng. Tuy nhiên, vai trò giám sát này trên thực tế chưa được thực hiện nghiêm túc và nhất quán, dẫn đến khoảng cách giữa kế hoạch và kết quả.

Kiểm toán của NIK cho thấy, tại gần một phần ba số đơn vị quản lý rừng, các hoạt động triển khai không mang lại kết quả như mong đợi, không góp phần vào mục tiêu cốt lõi là gia tăng lượng CO₂ hấp thụ. Tình trạng thực hiện hình thức, thiếu theo dõi chỉ số hiệu quả, cùng việc điều chỉnh nhiều lần nhưng không đi kèm cải thiện chất lượng chuyên môn đã làm triệt tiêu phần lớn hiệu quả chính sách.

Nghiêm trọng hơn, báo cáo tiến độ giai đoạn 2019-2023 do Tổng cục Lâm nghiệp gửi Bộ Khí hậu và Môi trường bị đánh giá thiếu chính xác, không phản ánh đúng thực tế. Các số liệu về chi phí, tiến độ và kết quả đạt được đều bị nghi ngờ về độ tin cậy. Hơn một nửa số đơn vị quản lý rừng nộp báo cáo chậm trễ, thậm chí có dấu hiệu gian lận dữ liệu. Tình trạng này cho thấy hệ thống báo cáo chưa tuân thủ chuẩn mực minh bạch, thiếu công cụ xác minh độc lập và không có cơ chế ràng buộc trách nhiệm rõ ràng.

Các phát hiện trên đặt ra yêu cầu cấp thiết phải siết chặt giám sát. Bộ trưởng Bộ Khí hậu và Môi trường được khuyến nghị yêu cầu Tổng cục Lâm nghiệp xây dựng dự toán ngân sách có cơ sở và đáng tin cậy, bảo đảm chi tiêu minh bạch, đúng mục đích. Song song với đó, báo cáo tiến độ phải dựa trên dữ liệu đầy đủ, chính xác và được phân tích sâu, thay vì mang tính đối phó. Trách nhiệm giải trình cần gắn với mốc thời gian, chỉ tiêu kết quả và chế tài cụ thể khi vi phạm.

Để tránh lặp lại sai lầm, NIK kiến nghị tạm dừng triển khai các dự án carbon rừng cho đến khi dự án thí điểm hoàn tất và có tổng kết đầy đủ. Cách tiếp cận “thí điểm trước, nhân rộng sau” giúp giảm thiểu rủi ro, tránh tiếp tục lãng phí nguồn lực khi các thiếu sót chưa được khắc phục. Đồng thời, Bộ Khí hậu và Môi trường được đề nghị tiến hành phân tích kỹ lưỡng, toàn diện tính hợp lý của các dự án, đặc biệt xem xét những hoạt động kém hiệu quả ở từng giai đoạn để có giải pháp điều chỉnh phù hợp, từ thiết kế mục tiêu, lựa chọn biện pháp can thiệp, đến cơ chế đo lường và kiểm chứng độc lập./.

THIÊN LAM