Kiểm toán biến đổi khí hậu: Trách nhiệm toàn cầu, ưu tiên quốc gia

Kiểm toán đa lĩnh vực

Trên toàn thế giới, hiện tượng thời tiết cực đoan, sự thay đổi lượng mưa và nhiệt độ toàn cầu tăng cao đã tác động mạnh đến công nghiệp, nông nghiệp, hạ tầng và y tế công cộng; làm thay đổi đời sống, kinh tế, xã hội và an toàn con người. Trong bối cảnh đó, các cơ quan kiểm toán tối cao (SAI) giữ vai trò quan trọng trong quản lý rủi ro, bảo đảm tính bền vững bằng cách nhận diện điểm yếu, đánh giá tác động tiềm tàng và xây dựng biện pháp tăng cường khả năng phục hồi.

Khảo sát mới nhất của Nhóm Công tác Kiểm toán Môi trường thuộc Tổ chức quốc tế Các cơ quan Kiểm toán tối cao (WGEA - INTOSAI) cho thấy, các SAI coi BĐKH là vấn đề môi trường cấp bách nhất. Thích ứng với BĐKH là chủ đề kiểm toán phổ biến nhất trong cả hai giai đoạn 2021-2023 và 2024-2026.

Sự phát triển của kiểm toán BĐKH gắn liền với một số sáng kiến và công cụ chuyên biệt do các tổ chức quốc tế và các cơ quan kiểm toán xây dựng. Cụ thể như: Mô hình kiểm toán về phát triển bền vững (ISAM) do Cơ quan Sáng kiến Phát triển INTOSAI (IDI) phát triển; Chương trình Đánh giá quản lý tài chính công (PEFA); Máy quét khí hậu - ClimateScanner…

Nếu trước đây, kiểm toán chủ yếu tập trung vào giảm thiểu BĐKH, thì nay các SAI đã mở rộng sang toàn bộ lĩnh vực, chính sách và hành động cụ thể của từng ngành. Phổ biến nhất là kiểm toán các biện pháp trong giao thông vận tải, nông nghiệp, năng lượng.

SAI Pháp tiến hành kiểm toán thường niên về thích ứng; SAI Hà Lan đánh giá hậu quả tiềm tàng của bão, mưa lớn, nước biển dâng; SAI Anh kiểm toán mục tiêu phát thải ròng bằng 0 của Chính phủ; SAI Hoa Kỳ xây dựng khung phục hồi rủi ro thiên tai và áp dụng trong nhiều cuộc kiểm toán.

Nhiều quốc đảo nhỏ thuộc khu vực PASAI đang đánh giá hành động bảo vệ đảo trước mực nước biển dâng; SAI Phần Lan kiểm toán tài chính khí hậu quốc tế từ góc độ nhà tài trợ. Tại châu Á, SAI Việt Nam phối hợp với SAI Thái Lan và Myanmar kiểm toán quản lý tài nguyên nước lưu vực sông Mê Công theo mục tiêu phát triển bền vững.

Qua kiểm toán, các SAI đã đưa ra nhiều góc nhìn mới về quản lý rủi ro, mở rộng cách tiếp cận chiến lược, nâng cao hiệu quả chính sách, tiết kiệm chi phí, tăng cường phối hợp giữa các ngành và cấp chính quyền, đồng thời cải thiện giám sát, báo cáo. Các SAI cũng nhấn mạnh tính minh bạch trong đầu tư, chi tiêu, thuế ứng phó BĐKH, cũng như cảnh báo tác động tiêu cực từ các khoản miễn giảm thuế.

Rào cản về năng lực và tài chính

Mặc dù kiểm toán BĐKH giữ vai trò quan trọng, song các cơ quan kiểm toán tối cao (SAI) vẫn phải đối mặt với nhiều thách thức trong quá trình triển khai.

Trước hết, tính phức tạp và khó lường của các ước tính về BĐKH đặt ra thách thức lớn, gây khó khăn cho việc đánh giá chính xác rủi ro cũng như xây dựng các biện pháp thích ứng khả thi. Quá trình kiểm toán càng trở nên phức tạp bởi tính chất động, lặp đi lặp lại của khoa học khí hậu, cùng sự khác biệt về tác động giữa các khu vực.

Mặt khác, tác động của BĐKH thường có phạm vi rộng, đòi hỏi sự phối hợp liên ngành và liên tổ chức để phát triển, triển khai các giải pháp toàn diện. Trong bối cảnh này, việc xây dựng quan hệ đối tác và thúc đẩy dòng chảy thông tin minh bạch, kịp thời trở thành yếu tố then chốt.

Ngoài ra, kiểm toán khí hậu thường bao gồm những nội dung khó như đánh giá rủi ro dài hạn, đo lường tiến độ thích ứng - những khía cạnh đòi hỏi phương pháp tiếp cận chuyên sâu. Trong khi đó, nhiều SAI lại thiếu hụt nguồn lực tài chính và kỹ thuật cần thiết để thực hiện kiểm toán toàn diện, đặc biệt ở các quốc gia đang phát triển với ngân sách và năng lực còn hạn chế.

Việc vượt qua những rào cản này phụ thuộc lớn vào khả năng tìm kiếm, khai thác đa dạng nguồn lực; phát triển năng lực nội bộ; đồng thời huy động hiệu quả sự hỗ trợ, viện trợ từ bên ngoài.

Tiếp cận linh hoạt và tăng cường hợp tác

Ứng phó BĐKH đòi hỏi cách tiếp cận toàn hệ thống và sự phối hợp hiệu quả giữa các cơ quan công quyền. Các yếu tố khí hậu cần được đặt trọng tâm trong quá trình ra quyết định và lập kế hoạch tài chính, trong đó có hoạt động của các SAI. Điều này bao gồm kiểm tra khả năng dự đoán, chịu đựng và phục hồi của từng ngành, từng cộng đồng trước gián đoạn khí hậu, bảo đảm dịch vụ công liên tục.

Nhằm đóng góp vào các hoạt động ứng phó với BĐKH toàn cầu, SAI Việt Nam đã tích cực tham gia kiểm toán hợp tác về thích ứng với BĐKH do IDI khởi xướng và phối hợp với INTOSAI WGEA, tập trung vào chủ đề “Thực hiện các hoạt động thích ứng với BĐKH (liên quan đến Mục tiêu phát triển bền vững 13)”.

Kinh nghiệm quốc tế cho thấy, BĐKH phải được xem là ưu tiên của Chính phủ và SAI đóng vai trò quan trọng trong việc bảo đảm với người dân rằng ngân sách công được sử dụng đúng mục tiêu, kịp thời ứng phó tình trạng khẩn cấp.

Để đạt được điều đó, các SAI thường xuyên hợp tác, tận dụng chuyên môn của các bên liên quan, phát triển công cụ, hướng dẫn, đào tạo về kiểm toán khí hậu. Đồng thời, cần xây dựng khung phương pháp kiểm toán phù hợp bối cảnh trong nước, tiệm cận chuẩn mực quốc tế.

Ngoài ra, các SAI cần tích hợp nội dung BĐKH vào kiểm toán báo cáo tài chính, kiểm toán địa phương, doanh nghiệp nhà nước; xem xét thách thức trong thực hiện cam kết môi trường, phát thải ròng bằng 0, xử lý nước thải, trồng cây xanh, cải tạo đất.

Đặc biệt, SAI giữ vai trò chủ chốt trong đánh giá hiệu quả, tính phù hợp của cơ chế ứng phó rủi ro khí hậu, bao gồm công bố thông tin và trách nhiệm của các tập thể, cá nhân liên quan. Bản thân các SAI cũng cần điều chỉnh phương pháp luận, cách tiếp cận để đáp ứng chuẩn mực quốc tế về kiểm toán BĐKH./.

THÙY LÊ