Công khai ngân sách: Cơ chế nào cho mô hình chính quyền hai cấp?
Kinh tế - Ngày đăng : 19:52, 13/11/2025
Những thách thức mới sau sắp xếp đơn vị hành chính địa phương
Nghiên cứu chuyên đề “Công khai ngân sách địa phương trong bối cảnh sắp xếp lại đơn vị hành chính năm 2025: Nghiên cứu trường hợp công khai ngân sách tại tỉnh Điện Biên, tỉnh Lạng Sơn và TP. Hồ Chí Minh” cho thấy, tỷ lệ xã, phường có cổng thông tin điện tử công khai ít nhất một loại tài liệu ngân sách vẫn rất thấp. Trước sáp nhập, cả nước có gần 7.800 đơn vị cấp xã có cổng thông tin, nhưng chỉ 23,8% trong số đó thực hiện công khai ngân sách. Sau sáp nhập, mặc dù tỷ lệ xã có cổng thông tin tăng lên 85%, mức độ công khai lại giảm mạnh, chỉ còn 11,9% xã công khai tài liệu ngân sách.
Thậm chí, TP. Hồ Chí Minh - địa phương có số lượng đơn vị hành chính cấp xã lớn - vẫn chưa hoàn thiện hệ thống cổng thông tin cho toàn bộ cấp xã. Điều này dẫn đến nghịch lý: Tỷ lệ có hạ tầng công nghệ tăng, nhưng mức độ công khai lại giảm.
Sau khi sáp nhập ba tỉnh, Bà Rịa - Vũng Tàu, Bình Dương và TP. Hồ Chí Minh, các cổng/trang thông tin điện tử (website) của Thành phố và các sở, ngành trước đây vẫn cho phép truy cập các thông tin ngân sách đã được công khai trước ngày 30/6/2025. Tuy nhiên, chỉ một tháng sau khi mô hình chính quyền hai cấp đi vào hoạt động, thống kê cho thấy đến 98% xã, phường (mới) của TP. Hồ Chí Minh chưa kịp thiết lập website, trong khi các trang thông tin điện tử của đơn vị cũ đã ngừng hoạt động. Đến nay, phần lớn các website ở cả hai cấp của Thành phố vẫn chưa cập nhật thông tin về công khai ngân sách.
Một nguyên nhân quan trọng được nhóm nghiên cứu do PGS,TS. Nguyễn Đức Thành chủ trì chỉ ra là “đứt gãy thông tin” trong quá trình bàn giao, sáp nhập địa phương. Các cổng thông tin của đơn vị cũ bị ngừng hoạt động, dữ liệu ngân sách không được chuyển giao, khiến người dân không thể tiếp cận các thông tin từng được công khai. Việc truy xuất bản in cũng không khả thi, vì tài liệu ngân sách đã được lưu trữ, số hóa và chỉ được tra cứu khi hoàn tất quy trình kiểm duyệt. Khoảng trống này khiến quyền được biết, được giám sát của người dân bị thu hẹp.
Mặt khác, Luật Ngân sách nhà nước (NSNN) năm 2025 chưa có quy định cụ thể bảo đảm người dân tham gia trực tiếp vào quy trình lập, thực hiện và giám sát ngân sách. Số liệu Khảo sát Ngân sách mở năm 2024 cho thấy Việt Nam đạt điểm 19/100 về sự tham gia của người dân, phản ánh khoảng cách đáng kể giữa thể chế và thực tiễn.
Một thách thức lớn khác là việc thiếu chế tài xử lý đối với các cơ quan, đơn vị không tuân thủ quy định công khai. Dù Luật NSNN năm 2015 và năm 2025 đều quy định trách nhiệm công khai, song chưa có quy định cụ thể về xử phạt khi chậm công bố hoặc công bố không đầy đủ. Mức độ công khai vẫn duy trì ở mức thấp, với 23,8% đơn vị cấp huyện không công khai bất kỳ tài liệu ngân sách nào trong năm 2023. Tình trạng này tiếp diễn trong năm 2025, khi chỉ khoảng 13,9% số xã có trang thông tin đăng tải các tài liệu ngân sách bắt buộc.
Bên cạnh đó, việc niêm yết công khai tài liệu ngân sách tại trụ sở Ủy ban nhân dân (UBND) cấp xã cũng gặp trở ngại do địa giới hành chính mở rộng sau sáp nhập, khiến người dân phải di chuyển xa, đặc biệt ở vùng núi. Các tài liệu ngân sách thường sử dụng ngôn ngữ kỹ thuật phức tạp, gây khó khăn cho người dân trong việc tìm hiểu.
Vấn đề nhân sự tài chính cấp xã sau sáp nhập thiếu và yếu cũng là một rào cản lớn. Thực tế này phản ánh sự thiếu đồng bộ trong sắp xếp nhân sự theo hướng dẫn của Ban Chỉ đạo sắp xếp đơn vị hành chính. Việc bỏ quy định chi tiết về thời gian công khai trong Luật NSNN năm 2025 có thể khiến các đơn vị trì hoãn hoặc né tránh công bố kịp thời.
Hoàn thiện khuôn khổ pháp lý, nâng cao năng lực thực thi
Từ thực trạng trên, nhóm nghiên cứu đề xuất các giải pháp đồng bộ nhằm xây dựng cơ chế công khai ngân sách hiệu quả cho mô hình chính quyền địa phương hai cấp.
Quốc hội và Hội đồng nhân dân (HĐND) cần nghiên cứu, thí điểm cơ chế để người dân và các tổ chức có thể tham gia các phiên thảo luận về ngân sách trong các kỳ họp Quốc hội, HĐND các cấp. HĐND cũng cần tăng cường thực hiện nghĩa vụ và trách nhiệm giám sát, công khai kết quả giám sát việc tuân thủ công khai ngân sách.
Chính phủ cần sớm ban hành Nghị định và Thông tư hướng dẫn chi tiết về công khai NSNN, bổ sung quy định về thời điểm công khai đối với từng tài liệu ngân sách (hoặc áp dụng theo khoản 4, Điều 18, Luật Tiếp cận thông tin năm 2016). Chính phủ cũng cần nghiên cứu bổ sung chế tài xử lý đối với các đơn vị không tuân thủ đầy đủ quy định công khai ngân sách.
Để giải quyết vấn đề “đứt gãy thông tin”, Chính phủ cần giao nhiệm vụ cho Bộ Nội vụ phối hợp với các Bộ liên quan xây dựng hướng dẫn việc lưu trữ, quản lý, sử dụng thông tin, dữ liệu đã được công khai trên cổng/trang thông tin điện tử của các đơn vị trước khi sắp xếp. Chính phủ cũng cần áp dụng biện pháp đánh giá tình hình thi hành pháp luật về công khai ngân sách và báo cáo với Quốc hội.
Bộ Tài chính cần sớm ban hành Thông tư mới thay thế các Thông tư cũ (số 343/2016/TT-BTC, số 61/2017/TT-BTC, số 90/2018/TT-BTC) với các chỉ tiêu và biểu mẫu phù hợp mô hình chính quyền địa phương hai cấp. Các biểu mẫu phải tương thích và thuận tiện trích xuất dữ liệu từ hệ thống TABMIS. Bộ Tài chính cũng cần hướng dẫn công khai ngân sách bằng nhiều hình thức linh hoạt, khuyến khích xây dựng “Báo cáo ngân sách công dân” với ngôn ngữ đơn giản, dễ tiếp cận.
Kho bạc Nhà nước cần tham mưu cho Bộ Tài chính trong việc xây dựng các chỉ tiêu, biểu mẫu hướng dẫn về việc công khai ngân sách tương thích, thuận tiện trong việc trích xuất dữ liệu từ hệ thống TABMIS. Đồng thời, tạo điều kiện cho các đơn vị dự toán được tiếp cận thông tin từ hệ thống TABMIS một cách dễ dàng.
Mặt trận Tổ quốc Việt Nam cần tăng cường thực hiện nghĩa vụ và trách nhiệm chủ trì giám sát, phản biện xã hội về thông tin NSNN, hướng dẫn và thúc đẩy các tổ chức thành viên thực hiện giám sát việc công khai, minh bạch ngân sách.
Để thực hiện hiệu quả các khuôn khổ pháp lý mới, UBND cấp tỉnh và Sở Tài chính cần chỉ đạo rà soát và thực hiện kế hoạch đào tạo, tập huấn, hướng dẫn nâng cao năng lực cho công chức tài chính, ngân sách cấp xã, ưu tiên nhóm kế toán ngân sách xã trước khi thực hiện sắp xếp. Việc này cần đi đôi với việc bố trí nguồn lực đầu tư, hoàn thiện hệ thống cổng thông tin điện tử của chính quyền cấp tỉnh và cấp xã, tạo kênh minh bạch, thuận tiện cho người dân tra cứu thông tin.
Giới chuyên gia tài chính - ngân sách kỳ vọng, khi bộ máy chính quyền hai cấp hoạt động ổn định, cùng với việc hoàn thiện khuôn khổ pháp lý và nâng cao năng lực thực thi ở cơ sở, việc công khai ngân sách sẽ được cải thiện đáng kể, qua đó củng cố niềm tin và tăng cường sự tham gia chủ động của người dân vào quản lý tài chính công./.