Nâng cao năng lực thực thi việc cấm kinh doanh thuốc lá điện tử

Thưa bà, tại Nghị quyết số 173/2024/QH15, Quốc hội đã thống nhất cấm sản xuất, kinh doanh, nhập khẩu, chứa chấp, vận chuyển, sử dụng TLĐT, thuốc lá nung nóng(TLNN) từ năm 2025. Tuy nhiên, thực tế cho thấy, các sản phẩm TLĐT vẫn được rao bán tràn lan, công khai trên mạng xã hội. Bà nhìn nhận như thế nào về thực trạng này?

Thực tế, thị trường ngầm TLĐT vẫn hoạt động sôi nổi, thậm chí công khai trên mạng xã hội cho thấy việc thực thi lệnh cấm chưa hiệu quả. Điều này xuất phát từ nhiều nguyên nhân, nhưng theo tôi có thể tập trung vào ba nguyên nhân chính:

Một là, lỗ hổng về mặt pháp lý. Tại Nghị quyết 173/2024/QH15, Quốc hội đã có nội dung đề cập đến việc cấmTLĐT từ năm 2025. Mặc dù có lệnh cấm sản xuất, kinh doanh, nhập khẩu và sử dụng TLĐT, TLNN, nhưng lỗ hổng pháp lý vẫn là rào cản lớn nhất, đặc biệt là sự thiếu vắng các chế tài đủ sức răn đe. Chúng ta đang thiếu cơ sở pháp lý để định danh và kiểm soát các chất mới, như các loại muối nicotine, hương liệu tổng hợp.

Hai là, sự phát triển của kinh tế số và mạng xã hội đã tạo ra một môi trường lý tưởng cho thị trường ngầm hoạt động, vượt xa khả năng kiểm soát truyền thống. Việc mua bán, quảng cáo diễn ra trên các nền tảng mạng xã hội, các nhóm kín, các kênh thương mại điện tử xuyên biên giới cho phép người bán và người mua dễ dàng ẩn danh và thực hiện giao dịch, thanh toán qua các kênh không chính thức.

Trong khi đó, lực lượng quản lý thị trường, công an kinh tế còn mỏng về số lượng, đặc biệt là thiếu đội ngũ chuyên trách, có chuyên môn sâu về trinh sát và xử lý vi phạm trên không gian mạng, đặc biệt là các giao dịch qua mạng xã hội quốc tế.

Chưa kể, các mặt hàng TLĐT thường được vận chuyển theo hình thức xách tay, gửi bưu điện hoặc chuyển phát nhanh với số lượng nhỏ, gây khó khăn cho việc phát hiện và bắt giữ số lượng lớn.

Ba là, cơ chế phối hợp liên ngành và địa phương chưa đủ mạnh. Mặc dù việc cấm TLĐT liên quan đến nhiều cơ quan (Y tế, Công thương, Hải quan, Công an, Thông tin và Truyền thông), nhưng sự phối hợp chưa phát huy tối đa hiệu quả, thiếu sự đồng bộ.

Chẳng hạn, Hải quan có thể bắt giữ tại biên giới, nhưng Công an và Quản lý thị trường phải xử lý ở nội địa. Việc chia sẻ thông tin, truy xuất nguồn gốc và phối hợp truy quét các đường dây lớn còn rời rạc, chưa có một cơ quan đầu mối đủ mạnh để điều phối.

Bên cạnh đó, cơ chế yêu cầu và chế tài các nền tảng mạng xã hội (Facebook, Zalo, TikTok,...) phải tích cực và chủ động gỡ bỏ các nội dung quảng cáo, mua bán TLĐT chưa đủ mạnh mẽ và nghiêm minh.

Năng lực kiểm tra, giám định của các cơ quan chức năng còn hạn chế do thiếu thiết bị và nhân lực có khả năng giám định nhanh và chính xác các thành phần độc hại trong TLĐT để làm bằng chứng xử lý.

Như vậy, có thể thấy tình trạng kinh doanh TLĐT trên môi trường mạng là một trong những thách thức lớn trong việc kiểm soát mặt hàng nguy hiểm này. Theo bà, chúng cần có giải pháp gì để giám sát và xử lý hiệu quả vấn đề này?

Để tăng cường giám sát và xử lý hiệu quả hành vi kinh doanh TLĐT trái phép trên môi trường mạng, cần triển khai một chiến lược tổng thể, đa tầng, kết hợp giải pháp công nghệ và thể chế.

Cụ thể là, cần có khung pháp lý đủ mạnh để điều chỉnh hành vi kinh doanh trên không gian mạng và phân định trách nhiệm rõ ràng. Trong đó, cần ban hành quy định yêu cầu các nền tảng mạng xã hội và sàn thương mại điện tử (bao gồm cả các nền tảng nước ngoài hoạt động tại Việt Nam như Facebook, TikTok, Shopee, Lazada) phải chủ động sử dụng AI/công nghệ lọc để phát hiện và gỡ bỏ các nội dung quảng cáo/mua bán TLĐT.

Đồng thời, cần áp dụng mức phạt hành chính/kinh tế đủ sức răn đe (dựa trên doanh thu toàn cầu hoặc doanh thu tại Việt Nam) đối với các nền tảng không hợp tác hoặc lơ là trách nhiệm trong việc kiểm duyệt.

Đặc biệt, tôi cho rằng, đã đến lúc chúng ta cần nâng mức độ xử lý đối với các hành vi kinh doanh TLĐT trái phép quy mô lớn, lợi dụng mạng xã hội để tổ chức đường dây. Cần xem xét việc hình sự hóa hành vi buôn bán, tàng trữ số lượng lớn TLĐT và các chất liên quan, thay vì chỉ dừng lại ở xử phạt hành chính.

Bên cạnh đó, cần tăng cường năng lực trinh sát và truy vết kỹ thuật số, trang bị công cụ và kiến thức chuyên môn về công nghệ cho lực lượng chức năng để theo dõi các giao dịch ẩn danh, các nhóm kín và các kênh thanh toán không chính thức. Tăng cường hợp tác với các cơ quan an ninh mạng và Hải quan các nước để truy vết chuỗi cung ứng và ngăn chặn nhập lậu ngay từ cửa khẩu.

Một vấn đề nữa là chúng ta cần kiểm soát các giao dịch và dịch vụ vận chuyển nhằm chặn đứng chuỗi cung ứng. Theo đó, cần ban hành quy định yêu cầu các dịch vụ chuyển phát nhanh và logistics (bao gồm cả dịch vụ giao hàng tiết kiệm, bưu điện) phải xác minh và lưu trữ thông tin định danh (căn cước công dân, số điện thoại) của người gửi hàng hóa…

Thực tế cho thấy, các sản phẩm TLĐT đang nhắm vào giới trẻ, đặc biệt là lứa tuổi học sinh, sinh viên. Theo bà, ngoài triển khai các giải pháp kiểm soát, xử lý nghiêm việc kinh doanh trái phép, cần có những giải pháp gì để nâng cao ý thức tự bảo vệ mình của giới trẻ trước sự tấn công của TLĐT?

Chúng ta cần đẩy mạnh công tác tuyên truyền nhằm nâng cao năng lực tự bảo vệ của người dân trước những tác động nguy hại của TLĐT. Trong đó, cần phát động các chiến dịch truyền thông nhằm cảnh báo công khai về các thủ đoạn mua bán TLĐT trên mạng xã hội, giúp người dân và phụ huynh nhận biết các chiêu trò tiếp cận, quảng cáo sản phẩm. Đồng thời, xây dựng cơ chế báo cáo dễ dàng và nhanh chóng (qua ứng dụng, tổng đài) để người dân, học sinh có thể thông báo về các tài khoản hoặc nhóm kín mua bán TLĐT.

Đặc biệt, để nâng cao nhận thức, hiểu biết về tác hại của TLĐT, việc truyền thông, giáo dục về TLĐT phải được tích hợp sâu và cập nhật liên tục vào chương trình học, thay vì chỉ là các buổi nói chuyện chuyên đề rời rạc.

Để làm được điều này, cần tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu cho giáo viên chủ nhiệm và cán bộ Đoàn/Hội sinh viên về các dạng thức và chiêu trò mới của TLĐT, giúp họ trở thành người truyền đạt thông tin đáng tin cậy.

Công tác truyền thông, giáo dục cần tăng có sự tương tác, thay thế bài giảng khô khan bằng các hoạt động thực hành, làm phim ngắn, thiết kế poster, hoặc tranh biện về tác hại của TLĐT để chính học sinh, sinh viên tự khám phá và thuyết phục bạn bè cùng trang lứa.

Một giải pháp hiệu quả khác là thực hiện các chiến lược truyền thông phản biện và tiếp cận giới trẻ thông qua việc sử dụng chính ngôn ngữ và kênh truyền thông của giới trẻ để chống lại các quảng cáo hấp dẫn. Thông điệp truyền thông phải ngắn gọn, trực quan, hài hước, không mang tính giáo điều. Bên cạnh đó, cần hợp tác với những người có ảnh hưởng lớn và được giới trẻ tin tưởng để lan tỏa thông điệp phản biện một cách tự nhiên và hiệu quả trên các nền tảng như TikTok, YouTube và Instagram.

Chúng ta cũng cần lưu ý các chính sách nhằm kiểm soát chặt chẽ điểm tiếp xúc đầu tiên của giới trẻ như ban hành quy định "Không khoan nhượng" (Zero-tolerance policy) với việc sử dụng/tàng trữ TLĐT trong khuôn viên trường học và các khu vực lân cận. Quy định này cần được thực thi nghiêm túc và có sự phối hợp thường xuyên giữa Ban Giám hiệu, Công an địa phương và phụ huynh.

Đồng thời, cấm hoàn toàn các hình thức đóng gói, thiết kế sản phẩm có hình dạng đồ chơi, kẹo, hoạt hình hoặc sử dụng màu sắc quá sặc sỡ; vì đây là những yếu tố được thiết kế để nhắm vào người tiêu dùng trẻ tuổi.

Song song đó, cơ quan chuyên môn cần thiết lập các Phòng tư vấn tâm lý học đường và các Đường dây nóng/Ứng dụng tư vấn online chuyên biệt cho học sinh, sinh viên muốn bỏ TLĐT.

Trân trọng cảm ơn Bà!

KIM AN