Kiểm toán bảo đảm tính minh bạch và hiệu quả của các nguồn lực ứng phó với rủi ro, thảm họa
Kiểm toán - Ngày đăng : 18:00, 17/12/2025
Tham dự Hội thảo có TS. Đặng Văn Hải - Phó Vụ trưởng Vụ Pháp chế; TS. Lê Hoài Nam - Phó Kiểm toán trưởng KTNN chuyên ngành VII; TS. Đặng Thị Hoàng Liên - Phó Vụ Trưởng Vụ Chế độ và Kiểm soát chất lượng kiểm toán; TS. Phạm Tiến Dũng - Phó Kiểm toán trưởng Kiểm toán nhà nước (KTNN) khu vực I; cùng các thành viên Ban chủ nhiệm Đề tài.
Tham gia sâu hơn vào quản trị rủi ro và thảm họa
Theo ThS. Nguyễn Việt Hùng - Phó Vụ trưởng Vụ Hợp tác quốc tế, Chủ nhiệm Đề tài, những năm gần đây, rủi ro và thảm họa diễn biến với xu hướng ngày càng phức tạp, khó lường và mang tính hệ thống.
Các sự kiện gần đây nhất như: Thời tiết cực đoan do biến đổi khí hậu, đại dịch Covid-19, sự cố môi trường quy mô lớn, cháy nổ đô thị, rủi ro tài chính - kinh tế và các cú sốc an ninh phi truyền thống… đã gây thiệt hại nặng nề về người, tài sản, làm gián đoạn hoạt động kinh tế - xã hội và tạo áp lực rất lớn lên ngân sách nhà nước, các quỹ tài chính công và an sinh xã hội.
Trên thế giới, các Cơ quan kiểm toán tối cao (SAI) đã chuyển vai trò từ kiểm toán “hậu kiểm” đơn thuần sang đánh giá năng lực quản trị rủi ro, mức độ sẵn sàng và khả năng chống chịu của hệ thống công. Tổ chức các Cơ quan Kiểm toán tối cao (INTOSAI) đã ban hành nhiều chuẩn mực, hướng dẫn riêng về kiểm toán quản lý thảm họa, biến đổi khí hậu và các Mục tiêu phát triển bền vững (SDGs). Vai trò của SAI trong chu trình quản lý rủi ro, thảm họa được nhấn mạnh ngày càng rõ.
Tại Việt Nam, tần suất và cường độ thiên tai, tác động của biến đổi khí hậu, dịch bệnh, hỏa hoạn, sự cố môi trường và rủi ro kinh tế - tài chính ngày càng tăng. Nhu cầu sử dụng các nguồn lực ngân sách, quỹ ngoài ngân sách, viện trợ, tài trợ, đóng góp xã hội để ứng phó, khắc phục hậu quả rất lớn.
Song hành với đó, nguy cơ thất thoát, lãng phí, sử dụng kém hiệu quả là hiện hữu nếu không có cơ chế kiểm tra, giám sát độc lập đủ mạnh. KTNN Việt Nam được kỳ vọng đóng vai trò trọng yếu trong bảo đảm sự minh bạch, hiệu quả và hiệu lực của các nguồn lực ứng phó rủi ro và thảm họa của toàn hệ thống tại Việt Nam.
Từ năm 2015 đến nay, KTNN đã triển khai nhiều cuộc kiểm toán có nội dung liên quan đến phòng ngừa, ứng phó với rủi ro và thảm họa, tập trung vào 3 nhóm chủ yếu:
Thứ nhất, các cuộc kiểm toán gắn với biến đổi khí hậu, môi trường và sử dụng nguồn lực cho các chương trình thích ứng, giảm nhẹ rủi ro thiên tai. Cụ thể: kiểm toán Chương trình mục tiêu quốc gia ứng phó với biến đổi khí hậu và tăng trưởng xanh; Chương trình giảm nhẹ và thích ứng với biến đổi khí hậu; Chương trình mục tiêu quốc gia về nước sạch và vệ sinh môi trường nông thôn; Dự án trồng mới 5 triệu ha rừng; quản lý nguồn nước lưu vực sông Mê Công gắn với các Mục tiêu phát triển bền vững; quản lý môi trường tại các khu kinh tế, khu công nghiệp, cụm công nghiệp, làng nghề, nhà máy nhiệt điện, bệnh viện. Các chủ đề này phản ánh xu hướng KTNN chuyển dần từ kiểm toán số liệu thu - chi sang đánh giá chính sách công và rủi ro hệ thống.
Thứ hai, các cuộc kiểm toán về quản lý, sử dụng kinh phí bảo vệ môi trường và nguồn lực ứng phó rủi ro thiên tai ở cấp địa phương. Tiêu biểu như: kiểm toán chuyên đề tại tỉnh Khánh Hòa giai đoạn 2021 - 2023 về quản lý, sử dụng kinh phí bảo vệ môi trường và ứng phó biến đổi khí hậu. KTNN đã chỉ ra những bất cập trong việc sử dụng nguồn thu phí bảo vệ môi trường, đầu tư công cho biến đổi khí hậu, sử dụng các nguồn quỹ chưa kịp thời và minh bạch…
Thứ ba, các cuộc kiểm toán chuyên đề về huy động, phân bổ, sử dụng nguồn lực phòng, chống dịch bệnh và các tình huống khẩn cấp quy mô lớn. Tiêu biểu nhất là cuộc kiểm toán về nguồn lực phòng, chống dịch Covid-19 với quy mô nguồn lực huy động và phân bổ sử dụng lớn, cùng khối lượng lớn chính sách miễn, giảm thuế, hỗ trợ tín dụng, an sinh xã hội. Kết quả kiểm toán đã cho thấy một số tồn tại về ban hành chính sách, tổ chức thực hiện, mua sắm vật tư, sinh phẩm, chi trả chế độ, thanh quyết toán, minh bạch thông tin…
Nhìn chung, KTNN đã kịp thời mở rộng phạm vi kiểm toán sang các lĩnh vực gắn với rủi ro, thảm họa và SDGs, từ biến đổi khí hậu, môi trường, nước sạch, vệ sinh môi trường, nguồn nước, nông thôn mới, giảm nghèo đến phòng, chống dịch bệnh. Điều này phù hợp với xu hướng quốc tế, khi các SAI được kỳ vọng đánh giá không chỉ việc tuân thủ ngân sách, mà cả hiệu quả, hiệu lực của chính sách quản lý rủi ro và thảm họa.
Quy trình và phương pháp kiểm toán linh hoạt, phù hợp thực tiễn
Các phát hiện của KTNN thông qua hoạt động kiểm toán không chỉ về công tác quản lý tài chính mà còn tạo cơ sở cho việc sửa đổi, hoàn thiện khung pháp lý. Tuy vậy, thực trạng cũng cho thấy một số hạn chế và thách thức. Hiện nay, phần lớn các cuộc kiểm toán mang tính “hậu kiểm”, tập trung vào đánh giá sử dụng nguồn lực sau khi rủi ro, thảm họa đã xảy ra.
Các nội dung đánh giá mức độ sẵn sàng, chất lượng dự báo, kịch bản ứng phó, kế hoạch dự phòng, khả năng huy động và điều phối nguồn lực, mức độ lồng ghép rủi ro thiên tai, dịch bệnh vào chiến lược, quy hoạch, kế hoạch và ngân sách mới chỉ xuất hiện rải rác, chưa thật sự hình thành một khung kiểm toán “năng lực quản lý rủi ro” hoàn chỉnh.
Kiểm toán các lĩnh vực như biến đổi khí hậu, mô hình rủi ro thiên tai, tài chính xanh, rủi ro tài khóa liên quan đến thiên tai, dịch bệnh đòi hỏi kiểm toán viên phải có kiến thức liên ngành sâu, sử dụng thành thạo các công cụ phân tích dữ liệu và mô hình hóa cao. Những yêu cầu này hiện chỉ được đáp ứng một phần, chủ yếu ở các đơn vị, nhóm nghiên cứu chuyên đề.
Theo TS. Lê Hoài Nam, cần xác định rõ, trong phạm vi hoạt động của KTNN, ứng phó với rủi ro và thảm họa sẽ thể hiện thông qua: Một là, kiểm toán công tác quản lý nhà nước, gồm ban hành các cơ chế, chính sách để phòng ngừa và úng phó với rủi ro, thảm họa; kiểm toán chi ngân sách (quỹ dự phòng, chi ứng phó, chống biến đổi khí hậu, xây dựng đê điều, bảo vệ rừng…). Hai là, kiểm toán các chương trình, dự án quốc gia và tại địa phương (chương trình khắc phục hậu quản thiên tại, chương trình hỗ trợ lãi suất giúp người dân và doanh nghiệp vượt qua thiên tai…).
Thực tế, KTNN đã triển khai nhiều cuộc kiểm toán chuyên đề toàn Ngành về nội dung này và trong các cuộc kiểm toán hằng năm do KTNN chuyên ngành, khu vực thực hiện cũng có các nội dung liên quan đến phòng, chống rủi ro và thảm họa. Từ các cuộc kiểm toán này, KTNN đề xuất, kiến nghị về xử lý tài chính, hoàn thiện cơ chế chính sách, quản trị rủi ro.
TS. Lê Hoài Nam nhấn mạnh, rủi ro và thảm họa diễn biến với xu hướng phức tạp, đây là vấn đề mang tầm quốc gia và liên kết với khu vực, thế giới. Vì vậy, KTNN cần tham khảo kinh nghiệm các SAI, đối chiếu với thực tiễn hoạt động kiểm toán trong nước để tìm ra cách thức, phương pháp kiểm toán phù hợp, đáp ứng yêu cầu trong nước và tiệm cận thông lệ quốc tế.
Đồng quan điểm trên, TS. Phạm Tiến Dũng cho rằng, KTNN đã tổ chức nhiều cuộc kiểm toán chuyên đề và lồng ghép nội dung về rủi ro, thảm họa thiên nhiên, biến đổi khí hậu vào các cuộc kiểm toán ngân sách Bộ, ngành, địa phương. Nhóm nghiên cứu cần phân tích, đánh giá ưu điểm, hạn chế trong công tác tổ chức, quy trình, phương pháp, cách thức thực hiện kiểm toán của các cuộc kiểm toán, rút ra bài học kinh nghiệm, đề xuất giải pháp và kiến nghị nhằm nâng cao vai trò của KTNN trong ứng phó với rủi ro và thảm họa.
Thêm vào đó, các lĩnh vực này đòi hỏi sự linh hoạt, kết hợp kiểm toán hoạt động, tuân thủ và tài chính. Vì vậy, cần có quy trình, hướng dẫn và phương pháp kiểm toán cũng như cách thức lập báo cáo phù hợp với đặc thù riêng. Đây cũng là một trong những nội dung quan trọng mà nhóm nghiên cứu cần nêu bật trong Đề tài.
Tại Hội thảo, các chuyên gia đã gợi mở một số nội dung để Ban chủ nhiệm Đề tài tiếp tục nghiên cứu, tham khảo thêm kinh nghiệm các SAI để đề xuất các giải pháp tốt nhất cho KTNN thời gian tới./.