Doanh nghiệp Việt và “bẫy gia công”: Giới hạn tăng trưởng và yêu cầu chuyển đổi mô hình phát triển

Doanh nghiệp “mắc kẹt” trong bẫy gia công

Sau hơn ba thập kỷ hội nhập sâu rộng, Việt Nam đã trở thành một mắt xích quan trọng trong chuỗi cung ứng toàn cầu, với kim ngạch xuất nhập khẩu tương đương gần 200% GDP và sự hiện diện của hàng loạt tập đoàn đa quốc gia trong các ngành công nghiệp chủ lực như điện tử, dệt may, da giày… Tuy nhiên, đằng sau bức tranh tăng trưởng ấn tượng về quy mô là một nghịch lý kéo dài: Phần lớn DN Việt vẫn chủ yếu tham gia ở các công đoạn có giá trị gia tăng thấp, tập trung vào lắp ráp, gia công - tức “đáy” của đường cong giá trị trong chuỗi giá trị toàn cầu.

Lý giải nguyên nhân khiến DN Việt vẫn “mắc kẹt” trong bẫy gia công, TS. Lê Duy Bình - Giám đốc Economica Việt Nam - cho rằng, nguyên nhân cốt lõi nằm ở những hạn chế nội tại của DN, đặc biệt là về quy mô và năng lực tài chính. Phần lớn DN là nhỏ và vừa, vốn mỏng, trong khi đầu tư cho đổi mới công nghệ, nghiên cứu và phát triển (R&D) hay xây dựng thương hiệu đòi hỏi nguồn lực lớn và thời gian dài. Điều này khiến nhiều DN e ngại rủi ro, lựa chọn gia công như một giải pháp “an toàn” để duy trì dòng tiền ngắn hạn, thay vì mạo hiểm đầu tư cho các khâu tạo giá trị cao hơn.

Theo thống kê của Bộ Công Thương, tỷ lệ nội địa hóa của nhiều ngành công nghiệp chủ lực vẫn ở mức thấp, như dệt may - da giày đạt khoảng 45-50%, cơ khí chế tạo 15-20%, lắp ráp ô tô từ 5-20%, chưa đạt mục tiêu 40% nội địa hóa.

Bên cạnh đó, tư duy sản xuất và mô hình phát triển chậm thay đổi cũng là rào cản không nhỏ. Không ít DN vẫn quen với cách làm “theo đơn đặt hàng”, phụ thuộc vào đối tác nước ngoài từ mẫu mã, tiêu chuẩn kỹ thuật đến thị trường tiêu thụ. Tư duy ngắn hạn, chú trọng doanh thu trước mắt hơn là chiến lược dài hạn, khiến DN ít đầu tư cho sáng tạo, thiết kế sản phẩm và phát triển thương hiệu - những yếu tố then chốt để thoát khỏi vai trò gia công.

Theo TS. Võ Trí Thành - Viện trưởng Viện Nghiên cứu Chiến lược thương hiệu và cạnh tranh, một nguyên nhân quan trọng khác là năng lực công nghiệp hỗ trợ của Việt Nam còn yếu và thiếu đồng bộ. DN trong nước khó chủ động nguồn nguyên vật liệu, linh kiện, đặc biệt là các sản phẩm có hàm lượng công nghệ cao. Việc phụ thuộc lớn vào nhập khẩu không chỉ làm giảm tỷ lệ nội địa hóa mà còn khiến DN khó nâng cấp vị trí trong chuỗi giá trị, bởi các khâu cốt lõi đã bị “khóa chặt” từ bên ngoài.

Ở góc độ nhân lực, các chuyên gia cũng chỉ ra tình trạng thiếu hụt lao động chất lượng cao đang trở thành một “nút thắt” rõ nét. Việt Nam có lợi thế về nguồn lao động dồi dào, nhưng lại thiếu đội ngũ kỹ sư, nhà thiết kế, chuyên gia quản trị chuỗi giá trị đủ năng lực dẫn dắt đổi mới và sáng tạo trong DN.

Ngoài ra, chính sách và môi trường thể chế dù đã có nhiều cải thiện nhưng vẫn tồn tại những điểm nghẽn. Các cơ chế khuyến khích đổi mới sáng tạo, thúc đẩy phát triển công nghiệp hỗ trợ và bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ chưa đủ mạnh để tạo động lực cho DN đầu tư dài hạn. Trong khi đó, chính sách thu hút đầu tư nước ngoài (FDI) trong thời gian dài thiên về số lượng, ưu đãi về chi phí và lao động, còn yêu cầu về chuyển giao công nghệ và liên kết với DN trong nước vẫn hạn chế. Điều này vô hình trung khiến DN Việt bị “đóng khung” ở những công đoạn có giá trị gia tăng thấp.

Thoát “bẫy gia công” để nâng tầm doanh nghiệp Việt

Thực trạng DN Việt chủ yếu làm gia công, theo các chuyên gia, đang tạo ra nhiều hệ lụy cả ở cấp độ vi mô lẫn vĩ mô.

Trước hết, việc kéo dài mô hình gia công khiến giá trị gia tăng thấp và khả năng tích lũy hạn chế. Khi chỉ đảm nhận các công đoạn lắp ráp, hoàn thiện theo đơn đặt hàng, DN Việt chỉ hưởng một phần rất nhỏ trong “chiếc bánh” lợi nhuận của chuỗi giá trị toàn cầu. Biên lợi nhuận mỏng khiến DN khó tái đầu tư cho công nghệ, R&D và phát triển thương hiệu, từ đó rơi vào vòng luẩn quẩn phụ thuộc gia công để tồn tại.

Đáng chú ý, trong bối cảnh chi phí lao động tại Việt Nam ngày càng gia tăng và các tiêu chuẩn về môi trường, lao động ngày càng khắt khe, lợi thế cạnh tranh dựa trên chi phí thấp đang dần suy giảm. Nếu vẫn “kẹt” ở khâu gia công, DN Việt có nguy cơ bị loại khỏi chuỗi cung ứng toàn cầu khi các tập đoàn đa quốc gia chuyển dịch đơn hàng sang những thị trường mới có chi phí thấp hơn hoặc trình độ công nghệ cao hơn.

Ở tầm vĩ mô, bẫy gia công kéo theo nguy cơ “tăng trưởng nhưng không bền vững” của nền kinh tế. Xuất khẩu tăng mạnh về lượng và kim ngạch, song giá trị thực giữ lại trong nước còn thấp. Nền kinh tế tiếp tục phụ thuộc nhiều vào lao động giá rẻ và khai thác tài nguyên, trong khi động lực tăng trưởng dựa trên đổi mới sáng tạo và nâng cao năng suất chưa được hình thành rõ nét.

Bẫy gia công cũng làm gia tăng sự phụ thuộc vào khu vực FDI. Khi DN trong nước không đủ năng lực tham gia sâu vào chuỗi giá trị, vai trò chủ đạo trong các ngành xuất khẩu lớn vẫn thuộc về DN có vốn đầu tư nước ngoài. Điều này không chỉ làm giảm tính tự chủ của nền kinh tế, mà còn hạn chế khả năng lan tỏa công nghệ và tri thức sang khu vực DN nội địa.

Tổng thể cho thấy, bẫy gia công không chỉ là bài toán của từng DN riêng lẻ, mà còn là lực cản lớn đối với mục tiêu phát triển nhanh và bền vững của nền kinh tế. Nếu không sớm tháo gỡ, những hệ lụy này sẽ tiếp tục tích tụ, làm suy giảm sức cạnh tranh của DN và của cả nền kinh tế Việt Nam trong dài hạn.

Trước yêu cầu đó, để thoát khỏi bẫy gia công, các chuyên gia cho rằng bản thân DN cần thay đổi tư duy và chiến lược phát triển. Gia công không thể là đích đến lâu dài mà chỉ nên được coi là bước đệm trong quá trình tham gia chuỗi giá trị toàn cầu. DN Việt cần chủ động xây dựng chiến lược nâng cấp, từng bước dịch chuyển từ lắp ráp, gia công sang các khâu có giá trị gia tăng cao hơn như thiết kế, phát triển sản phẩm và xây dựng thương hiệu.

Song song với nỗ lực nội tại của DN, vai trò “bà đỡ” của Nhà nước là hết sức quan trọng. Nhà nước cần có các chính sách đủ mạnh để khuyến khích, hỗ trợ DN đổi mới công nghệ, phát triển công nghiệp hỗ trợ, hình thành các cụm liên kết ngành gắn với trung tâm R&D. Chính sách thu hút FDI cũng cần chuyển từ “trải thảm đỏ bằng ưu đãi” sang hướng chọn lọc, ưu tiên các dự án có cam kết chuyển giao công nghệ và liên kết thực chất với DN trong nước.

Phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao được xem là điều kiện tiên quyết để thoát bẫy gia công. Theo đó, cần có các cơ chế, chính sách thúc đẩy đào tạo đội ngũ kỹ sư, nhà thiết kế, chuyên gia quản trị, gắn đào tạo với nhu cầu thực tiễn của DN. Đồng thời, việc phát triển thị trường vốn và các công cụ tài chính cho đổi mới sáng tạo cũng có ý nghĩa then chốt. Mở rộng các quỹ đầu tư mạo hiểm, quỹ đổi mới công nghệ và tín dụng ưu đãi dài hạn sẽ giúp DN có thêm nguồn lực để đầu tư cho R&D và phát triển sản phẩm.

Thoát bẫy gia công là một quá trình dài hơi, đòi hỏi sự kiên trì và đồng bộ từ DN, Nhà nước và toàn bộ hệ sinh thái kinh tế. Tuy nhiên, đây là con đường tất yếu để DN Việt nâng tầm, để tăng trưởng kinh tế không chỉ dựa vào số lượng, mà thực sự dựa trên chất lượng, giá trị gia tăng và năng lực tự chủ./.

TUẤN MINH