80 năm văn học đồng hành cùng dân tộc!

Kiến tạo mô hình bức tranh đất nước hồi sinh

Được đặt dưới thấu kính văn hóa, hội tụ, kết tinh các đỉnh cao tư tưởng lớn của lịch sử nhân loại, ngọn lửa “Tuyên ngôn Độc lập” càng bùng cháy mạnh mẽ, khẳng định chủ quyền dân tộc Việt Nam độc lập, nhân quyền người Việt Nam hạnh phúc. Từ thân phận tôi đòi nô lệ, người Việt Nam chuyển hẳn thành một công dân tự do, làm chủ đời mình. Từ một nước thực dân nửa phong kiến “một cổ đôi tròng” trở thành một nước dân chủ. Đó là một bước ngoặt lịch sử vĩ đại.

Cảm hứng hồi sinh có trong thơ Xuân Diệu: “Nước cũ bốn nghìn năm/ Theo cờ mới, trẻ như hai mươi tuổi” (Ngọn quốc kỳ). Ngày 23/8, tại Huế, hàng vạn người dân tập trung dưới rừng cờ sao vàng chứng kiến Ủy ban khởi nghĩa tiếp nhận chiếu thoái vị của Bảo Đại, đã đi vào bài thơ “Huế - tháng Tám” của Tố Hữu như là một sự kiện lịch sử đặc biệt: “Một dân tộc đã ào ào đứng dậy”, với những hình ảnh thiêng liêng chưa từng có: “Ngực lép bốn nghìn năm, trưa nay cơn gió mạnh/ Thổi phồng lên. Tim bỗng hóa mặt trời…!”. Tất cả đều hừng hực, cực kỳ sôi động. Có gì vui hơn giải phóng đâu! Cảm hứng hồi sinh kết thành một hình tượng đặc biệt: gió - cờ, tiêu biểu trong bài hát “Ba Đình nắng” của Bùi Công Kỳ phổ thơ Vũ Hoàng Địch: “Gió vút lên/ Ngọn cờ trên kỳ đài/ Gió vút lên/ Đây bao nguồn sống mới dạt dào”…

Điêu khắc những tượng đài “hóa vàng nhân phẩm, lương tâm”

Là sự gặp gỡ, lắng đọng, kết tinh từ lịch sử truyền thống vẻ vang và hiện tại anh hùng, các biểu tượng văn hóa luôn mang tầm thời đại. Độc lập, tự do chỉ được ít ngày. Kẻ xâm lược lại quay trở lại. Để có ngày Chiến thắng, cả dân tộc phải đi dưới bom đạn, phải đổ máu suốt 30 năm trời. Tố Hữu khái quát điều ấy bằng thơ: “Chúng muốn đốt ta thành tro bụi/ Ta hoá vàng nhân phẩm, lương tâm”. Văn học lại là một chiến sĩ trên chiến hào chống giặc thù. Hai dòng sông tính lý tưởng và tinh thần xả thân mạnh mẽ chảy trên cánh đồng văn học, góp phần tạo nên sức mạnh tinh thần vô địch để người Việt Nam chiến thắng những thực dân, đế quốc xâm lăng hùng mạnh.

Tính lý tưởng kết thành biểu tượng con đường ra trận. Thời đánh Pháp là: “Những đường Việt Bắc của ta/ Đêm đêm rầm rập như là đất rung/ Quân đi điệp điệp trùng trùng…” (Việt Bắc - Tố Hữu). Thời đánh Mỹ là con “đường vui”, là “Đường ra trận mùa này đẹp lắm”... Phải sống trong không khí đậm chất lý tưởng của thời đánh giặc ấy mới thấy những câu thơ trên rất thật, không hề sáo rỗng. Trên con đường ra trận là không khí ngày hội lớn: “Xóm dưới làng trên, con gái con trai/ Xôi nắm cơm đùm, ríu rít theo nhau/ Súng nhỏ súng to chiến trường chật chội/ Tiếng cười hăm hở đầy sông đầy cầu” (Đường ra mặt trận - Chính Hữu). Những câu thơ ấy góp phần cắt nghĩa câu hỏi lớn của thời đại vì sao Việt Nam nhỏ bé lại thắng một siêu cường đế quốc.

Từ điểm nhìn văn xuôi, hình tượng con đường ra trận được miêu tả chi tiết hơn: “Dọc con đường giao liên bấy giờ, khu rừng hai bên có những dòng thác người... Không ai có tài nào mà phân biệt hoặc đếm được có bao nhiêu đơn vị, cũng không thể biết đây là đường rừng hay quảng trường, là rừng cây hay là rừng người và rừng súng đạn” (Dấu chân người lính - Nguyễn Minh Châu).

Ánh sáng lý tưởng từ hình tượng anh bộ đội Cụ Hồ rực rỡ tỏa ra cả bầu trời thế giới. Từ dân mà ra, vì dân mà chiến đấu, anh bộ đội thời chống Pháp mang biểu trưng cho vẻ đẹp chân chất, mộc mạc của người dân quê Việt. Lý tưởng yêu nước đã gắn kết những tâm hồn ban đầu xa lạ thành tình đồng chí: “Súng bên súng đầu sát bên đầu”. Một biểu tượng văn hóa được điêu khắc bằng ngôn ngữ thơ hiện thực, mộc mạc mà trữ tình, trong sáng: “Đứng cạnh bên nhau chờ giặc tới/ Đầu súng trăng treo” (Chính Hữu - Đồng chí), lung linh bao ý nghĩa về cuộc chiến đấu gian khổ; về tình đoàn kết chung lý tưởng; về ý chí và quyết tâm; về tình yêu hòa bình. Nếu anh bộ đội thời chống Pháp được văn học “tạc” vào không gian vũ trụ thì anh bộ đội thời chống Mỹ lại được “tạc” vào thời đại (thế kỷ). Nhà thơ Phạm Tiến Duật được ví là “con chim lửa của Trường Sơn huyền thoại”, ở chỗ đã kiến tạo sinh động những biểu tượng văn hóa mới mẻ, mang tầm thời đại: “Ung dung buồng lái ta ngồi/ Nhìn đất, nhìn trời, nhìn thẳng”. Đây cũng là nét âm hưởng anh hùng ca, đậm tinh thần sử thi của văn học thời chống Mỹ.  

Trôi theo dòng lịch sử, con thuyền biểu tượng vừa tô điểm vừa cho thấy một hình dung về độ nông sâu ý nghĩa, giá trị, tầm vóc thời đại. Hình tượng anh bộ đội thời chống Mỹ là sự tiếp nối, phát triển hình tượng anh vệ quốc thời chống Pháp để tỏa sáng, vừa mang dáng vẻ riêng, vừa khái quát cao - “dáng đứng Việt Nam” (Lê Anh Xuân - Dáng đứng Việt Nam). Biểu tượng anh bộ đội gần như đồng nhất với biểu tượng đất nước anh hùng, quật khởi, yêu hòa bình, tự do.

Đất nước có giặc giã thì phẩm chất xả thân cứu nước là một giá trị văn hóa thiêng liêng, cao quý. Nhà thơ Thanh Thảo nói hộ tâm hồn hàng triệu người lính: “Chúng tôi đã đi không tiếc đời mình/ (Những tuổi hai mươi làm sao không tiếc)/ Nhưng ai cũng tiếc tuổi hai mươi thì còn chi Tổ quốc?”. Những trang viết nóng hổi tươi rói cuộc sống chiến trường, những suy tư về lý tưởng, hoài bão của những thanh niên trí thức có trong biết bao trang nhật ký, tiêu biểu là Nhật ký Đặng Thuỳ Trâm, Nhật ký Nguyễn Văn Thạc… Bạn đọc hôm nay chỉ được tiếp xúc những tâm tình cảm động trong vắt tình yêu đất nước từ số ít bản thảo còn giữ lại được. Trên thực tế, ở những ngày “cả nước lên đường” ấy có hàng vạn những tác giả như thế, có hàng triệu những trang nhật ký như vậy. Lấy tuổi trẻ mình, máu thịt mình, thân thể mình góp vào sự nghiệp giải phóng chẳng phải là hành vi văn hóa cao nhất sao? Những điều thiêng liêng ấy được văn học lưu giữ bằng cách kết thành những biểu tượng, những nhân vật tỏa sáng về tâm hồn vị tha, về lòng anh dũng, chí hy sinh. Ngoài anh bộ đội, còn là hình tượng người mẹ, người chị, người vợ, em thiếu nhi anh dũng; cao cả và thiêng liêng, bình dị mà vĩ đại là hình tượng Bác Hồ - một biểu tượng cho tâm hồn, khí phách Việt Nam.

Vươn mình vào kỷ nguyên hạnh phúc

Từ sau Đổi mới, nước ta mở cửa, hòa vào xu thế chung của thế giới. Ngoài chủ đề lên án chiến tranh để ngăn chặn chiến tranh, với cảm hứng nhân văn, văn học nhấn mạnh và đề cao tính người. Chưa bao giờ đề tài văn học được rộng mở, nội dung phản ánh đa dạng, sự kiện nhiều vẻ, nhân vật phong phú, cách viết giàu có, như bây giờ. Nhưng vẫn rõ hướng đi mới của văn học thời hội nhập là làm sáng lên các giá trị văn hóa vĩnh cửu, phổ biến, là tình yêu thương, trân trọng con người, yêu hòa bình, chống lại cái ác, cái xấu, hướng con người đi về phía cái thiện, cái đẹp. Theo hướng ấy, các tác phẩm của các tác giả: Hữu Thỉnh, Nguyễn Trí Huân, Hồ Anh Thái, Nguyễn Ngọc Tư… được giới thiệu, được đón nhận ở nước ngoài.

Văn học cách mạng Việt Nam 80 năm qua vừa mang ý nghĩa cứu nước, giành độc lập, tự do (trong tư cách người chiến sĩ), vừa mang ý nghĩa kiến tạo văn hóa (làm giàu cho văn hóa dân tộc) xứng đáng được khẳng định, tôn vinh, ghi vào bảng vàng lịch sử dân tộc về công lao đóng góp trong các cuộc kháng chiến và kiến quốc. Cây xanh được trồng trên mảnh đất màu mỡ sẽ càng tốt tươi. Cây nhân cách người được trồng vào mảnh đất văn hóa ý nghĩa sẽ càng khỏe mạnh, cường tráng. 80 năm văn học là mảnh đất lý tưởng để nuôi dưỡng nhân cách thế hệ trẻ thêm yêu đất nước, yêu cách mạng. Đó cũng là bệ phóng, là điểm tựa để đất nước vươn mình bay cao bay xa vào bầu trời văn minh nhân loại./.