Trong bối cảnh đất nước đang bước vào giai đoạn phát triển mới với tầm nhìn đến năm 2045 - trở thành quốc gia phát triển, thu nhập cao - yêu cầu về minh bạch hóa tài chính công, phòng ngừa tham nhũng, thất thoát, lãng phí ngày càng trở nên cấp bách. KTNN, với vai trò là “người gác cửa” của tài chính quốc gia, không thể thực hiện sứ mệnh đó nếu không có một khuôn khổ pháp luật đầy đủ, đồng bộ, hiện đại và hiệu lực.
Nghị quyết số 66-NQ/TW ngày 30/4/2025 của Bộ Chính trị đã xác định rõ định hướng đổi mới công tác xây dựng và thi hành pháp luật, trong đó nhấn mạnh yêu cầu tạo lập môi trường pháp lý thuận lợi để phát huy vai trò của các thiết chế nhà nước, bao gồm cả KTNN. Trên cơ sở đó, Đại hội Đảng bộ KTNN đã xác định hoàn thiện khuôn khổ pháp lý cho Ngành là một trong bốn nhiệm vụ trọng tâm xuyên suốt nhiệm kỳ. Đây không chỉ là đáp ứng yêu cầu nội tại của tổ chức, mà còn là hành động cụ thể hóa tinh thần cải cách thể chế mà Nghị quyết 66 đề ra.
Việc hoàn thiện pháp luật không đơn thuần là sửa luật hay tăng thẩm quyền, mà sâu xa hơn, là kiến tạo một mô hình kiểm toán công hiện đại - độc lập về pháp lý, hiệu quả về chuyên môn và minh bạch về trách nhiệm. Đó chính là nền móng để KTNN phát triển ngang tầm với yêu cầu của đất nước trong thời kỳ mới.
Nhìn lại những bước tiến pháp lý quan trọng của KTNN
Hành trình phát triển của KTNN gắn liền với quá trình từng bước hoàn thiện khuôn khổ pháp lý, phản ánh nỗ lực không ngừng trong việc khẳng định vai trò giám sát tài chính công một cách độc lập, chuyên nghiệp và hiệu quả. Qua ba lần lập pháp và sửa đổi lớn vào các năm 2005, 2015 và 2019, hành lang pháp lý cho hoạt động kiểm toán công đã dần tiệm cận chuẩn mực quốc tế.
Luật KTNN năm 2005 là văn bản pháp lý đầu tiên xác lập tư cách pháp nhân cho KTNN, đặt nền móng cho một thiết chế kiểm toán độc lập trong bộ máy nhà nước. Tuy nhiên, do là lần đầu luật hóa, nhiều nội dung còn sơ khai, đặc biệt về thẩm quyền kiến nghị, trách nhiệm thực hiện kiến nghị kiểm toán, và quyền tiếp cận thông tin.
Luật năm 2015 đánh dấu bước phát triển mang tính đột phá. Các loại hình kiểm toán - tài chính, tuân thủ và hoạt động - được quy định rõ ràng. Thẩm quyền của KTNN được mở rộng, giá trị pháp lý của báo cáo kiểm toán được tăng cường, cơ cấu tổ chức được kiện toàn theo hướng chuyên sâu và linh hoạt. Đồng thời, đạo đức và năng lực kiểm toán viên được đặt dưới yêu cầu cao hơn, góp phần củng cố tính chuyên nghiệp và độc lập trong hoạt động kiểm toán.
Luật sửa đổi, bổ sung năm 2019 tiếp tục hoàn thiện các quy định còn vướng mắc, mở rộng đối tượng kiểm toán sang cả các tổ chức, cá nhân có liên quan; trao thêm quyền xử phạt vi phạm hành chính; bổ sung cơ chế kiểm toán vụ việc có dấu hiệu sai phạm; và điều chỉnh quy trình khiếu nại, khởi kiện sau kiểm toán. Những bổ sung này đã tăng cường đáng kể hiệu lực thi hành của KTNN, đồng thời khẳng định rõ hơn vai trò phòng ngừa và cảnh báo rủi ro của cơ quan này.
Tuy nhiên, trong bối cảnh quản lý tài chính công ngày càng phức tạp và yêu cầu hội nhập sâu rộng, khuôn khổ pháp lý hiện hành vẫn còn những khoảng trống và bất cập, cần tiếp tục được hoàn thiện để đáp ứng yêu cầu phát triển trong giai đoạn mới.
Những yêu cầu đặt ra trong giai đoạn mới
Bối cảnh phát triển mới của đất nước đang đặt ra những yêu cầu ngày càng cao đối với KTNN, cả về năng lực chuyên môn lẫn nền tảng pháp lý. Có thể khái quát bốn yêu cầu cốt lõi sau:
Thứ nhất, KTNN phải chuyển từ vai trò “hậu kiểm” sang “kiểm soát rủi ro từ sớm, từ xa”. Trong điều kiện tài chính công ngày càng phức tạp, KTNN cần trở thành thiết chế cảnh báo hiệu quả, góp phần ngăn ngừa sai phạm, thất thoát và lãng phí.
Thứ hai, yêu cầu về minh bạch, công khai và trách nhiệm giải trình trong quản lý tài chính - tài sản công đòi hỏi KTNN phải có quyền hạn pháp lý rõ ràng, chế tài đủ mạnh và cơ chế bảo vệ kiểm toán viên trước mọi can thiệp không chính đáng.
Thứ ba, quá trình hội nhập sâu rộng buộc KTNN phải tiệm cận với thông lệ quốc tế, đặc biệt là chuẩn mực INTOSAI. Việc kiểm toán các vấn đề xuyên quốc gia như ODA, biến đổi khí hậu, chuyển giá… đòi hỏi pháp luật đủ mở và đủ linh hoạt.
Thứ tư, nội tại hệ thống pháp luật vẫn còn những khoảng trống và chồng chéo, nhất là trong mối quan hệ giữa KTNN và các cơ quan khác như: Thanh tra, Kiểm tra Đảng, Kiểm sát, hoặc trong xử lý kiến nghị sau kiểm toán. Nếu không làm rõ, sẽ dễ dẫn đến lúng túng trong thực thi và xung đột thẩm quyền.
Tất cả những yêu cầu đó cho thấy: muốn KTNN thực hiện tốt sứ mệnh trong kỷ nguyên phát triển mới, phải tiếp tục hoàn thiện khuôn khổ pháp luật như một nền tảng tiên quyết.
Định hướng hoàn thiện khuôn khổ pháp luật cho KTNN
Để KTNN thực sự phát huy vai trò “người gác cửa” của tài chính công trong kỷ nguyên mới, việc hoàn thiện khuôn khổ pháp luật là điều kiện tiên quyết. Những định hướng lớn cần được ưu tiên triển khai bao gồm:
Thứ nhất, cần tiếp tục sửa đổi, bổ sung Luật KTNN theo hướng rõ ràng, đầy đủ và khả thi hơn. Trong đó, làm rõ quyền hạn kiểm toán đối với các đối tượng có liên quan, cơ chế phối hợp với các cơ quan khác, quy trình xử lý vi phạm, và đặc biệt là đảm bảo tính độc lập thực chất trong hoạt động kiểm toán. Việc luật hóa một cách chặt chẽ sẽ là cơ sở pháp lý vững chắc để KTNN vận hành minh bạch, hiệu quả, không bị chi phối bởi các lợi ích cục bộ hay can thiệp không chính đáng.
Thứ hai, cần chuẩn hóa quy trình, phương pháp và tiêu chí đánh giá đối với các loại hình kiểm toán tài chính, tuân thủ và hoạt động theo chuẩn mực quốc tế. Đây không chỉ là yêu cầu chuyên môn mà còn là bước đi chiến lược giúp KTNN hội nhập, tăng tính so sánh và công nhận lẫn nhau trong bối cảnh kiểm toán xuyên quốc gia ngày càng phổ biến.
Thứ ba, phải làm rõ và xác lập mối quan hệ pháp lý hài hòa giữa KTNN với các cơ quan có chức năng thanh tra, kiểm tra, điều tra và kiểm sát. Pháp luật hiện hành vẫn còn những chồng lấn, chưa xác định ranh giới trách nhiệm rõ ràng, dễ dẫn đến lúng túng trong phối hợp và xung đột thẩm quyền. Một thiết kế thể chế minh bạch sẽ giúp tránh trùng lặp, lãng phí nguồn lực và nâng cao hiệu quả kiểm soát quyền lực.
Thứ tư, cần tăng cường hiệu lực thực thi của kiến nghị kiểm toán. Nhiều báo cáo kiểm toán tuy có chất lượng nhưng hiệu quả cuối cùng lại phụ thuộc vào mức độ tuân thủ của đơn vị được kiểm toán. Vì vậy, pháp luật cần quy định rõ trách nhiệm thực hiện kiến nghị, thời hạn xử lý, cơ chế công khai kết quả và cả chế tài khi không thực hiện hoặc trì hoãn.
Thứ năm, phải thiết lập cơ chế pháp lý bảo vệ kiểm toán viên nhà nước, nhất là trong các vụ việc nhạy cảm, có yếu tố lợi ích nhóm hoặc tiêu cực. Đây không chỉ là yêu cầu nghề nghiệp mà còn là bảo đảm để kiểm toán viên yên tâm làm nhiệm vụ với tinh thần liêm chính, khách quan và không khoan nhượng với sai phạm.
Thứ sáu, cần sớm pháp lý hóa việc chuyển đổi số và ứng dụng công nghệ thông minh, AI trong kiểm toán. Việc xây dựng hệ thống dữ liệu mở, kết nối thông tin tài chính - kế toán - ngân sách và triển khai kiểm toán điện tử sẽ giúp nâng cao chất lượng, rút ngắn thời gian và phát hiện sớm rủi ro tài chính công.
Tất cả những định hướng trên cần được tích hợp đồng bộ trong chương trình xây dựng pháp luật quốc gia, đồng thời đặt trong tổng thể cải cách thể chế, hiện đại hóa bộ máy nhà nước và nâng cao năng lực quản trị quốc gia.
Nền tảng pháp luật mạnh - KTNN mới vững và hiệu năng
KTNN là một trong những trụ cột của hệ thống kiểm soát quyền lực trong nhà nước pháp quyền. Nhưng để thực hiện đầy đủ và hiệu quả sứ mệnh đó, không thể chỉ dựa vào ý chí chính trị hay năng lực chuyên môn, mà cần một khuôn khổ pháp luật mạnh mẽ, hiện đại và thích ứng.
Kinh nghiệm 30 năm phát triển cho thấy: Mỗi bước tiến của KTNN đều gắn liền với một bước tiến về pháp lý. Từ chỗ là một thiết chế còn khiêm tốn trong bộ máy nhà nước, KTNN đã từng bước khẳng định vai trò độc lập, chuyên sâu và ngày càng có ảnh hưởng trong việc thúc đẩy minh bạch, kỷ luật tài chính và liêm chính công.
Tuy nhiên, bước vào kỷ nguyên phát triển mới - nơi tài chính công ngày càng đa tầng, phức tạp và xuyên biên giới - chỉ có một hệ thống pháp luật đủ mạnh, đủ mở và đủ sâu mới có thể giúp KTNN thực hiện vai trò “gác cửa” một cách chủ động, hiệu quả và đáng tin cậy.
Hoàn thiện pháp luật không chỉ là sửa luật, mà là kiến tạo một thiết kế thể chế phù hợp, là bảo vệ cho những người thực thi công lý tài chính, và là nền tảng để đưa kiểm toán công trở thành một thiết chế quyền lực thực sự trong bảo vệ lợi ích công, tài sản công và niềm tin công chúng.
Hoàn thiện khuôn khổ pháp luật chính là hoàn thiện năng lực kiểm soát quyền lực - và đó cũng là một biểu hiện sinh động của quá trình xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa mà Đảng ta đang kiên trì theo đuổi./.
.jpg "Tuổi trẻ Kiểm toán nhà nước: Niềm tự hào và khát vọng cống hiến")
