Tăng thuế và chống buôn lậu - hai giải pháp hiệu quả giảm tiêu thụ thuốc lá
Kinh nghiệm quốc tế cho thấy, các nước có giá thuốc lá rẻ như Ethiopia hay Pakistan lại có tỷ lệ buôn lậu cao (trên 30%). Trong khi đó, Hàn Quốc hay Sri Lanka - nơi giá thuốc lá cao hơn gấp nhiều lần - lại có thị phần thuốc lá lậu cực thấp, dưới 3%.
Tại Việt Nam, số liệu cũng cho thấy giai đoạn 2010-2017, tỷ lệ thuốc lá lậu giảm từ 20% xuống 13,6%, mặc dù thuế tiêu thụ đặc biệt (TTĐB) tăng vào năm 2016.
Đáng chú ý, thuốc lá nhập lậu trên thị trường Việt Nam thường tập trung vào hai nhãn hiệu Jet và Hero (chiếm 80%-90% lượng thuốc lá lậu). Giá thuốc lá lậu này thường cao hơn thuốc lá sản xuất trong nước từ 30%-60%.
Điều này cho thấy người tiêu dùng chọn thuốc lậu không vì lý do giá rẻ mà vì “gu” hút thuốc.
Theo các chuyên gia, hiệu quả của hoạt động kiểm soát buôn lậu phụ thuộc vào nhiều yếu tố như các chính sách phòng, chống buôn lậu, khả năng kiểm soát tại biên giới, năng lực hoạt động của các cơ quan quản lý thị trường tại các địa bàn, mức độ minh bạch trong công tác chống buôn lậu của thuốc lá.
Trì hoãn tăng thuế không phải là giải pháp để kiểm soát buôn lậu thuốc lá, mà ngược lại kiểm soát buôn lậu và tăng thuế thuốc lá là hai biện pháp cần thực hiện đồng thời và bổ trợ cho nhau.
Hơn nữa, kinh nghiệm quốc tế cho thấy, các quốc gia áp dụng thuế thuốc lá cao, kết hợp với các biện pháp chống buôn lậu như tem thuế kỹ thuật số, kiểm tra thị trường thường xuyên, xử phạt nghiêm minh… đều có thể vừa tăng thu, vừa giảm tiêu thụ thuốc lá và kiểm soát hiệu quả thị trường bất hợp pháp.
Đồng tình và ủng hộ mạnh mẽ việc tăng thuế thuốc lá, phát biểu thảo luận tại Kỳ họp thứ 9, đại biểu Quốc hội (ĐBQH) Nguyễn Thị Việt Nga (Đoàn ĐBQH tỉnh Hải Dương) đề nghị, cùng với việc tăng thuế đủ lớn, cần tiếp tục tăng cường công tác chống buôn lậu thuốc lá tại các khu vực biên giới, đặc biệt là khu vực phía Nam để ngăn chặn hiện tượng thuốc lá lậu tràn vào thị trường nội địa, vừa gây thất thu thuế và vừa mất kiểm soát chất lượng sản phẩm.
Bên cạnh đó, để sử dụng hiệu quả nguồn thu thuế từ thuốc lá, đại biểu Nguyễn Thị Việt Nga đề nghị nên dành một phần ổn định từ Quỹ Phòng, chống tác hại của thuốc lá để tập trung vào các hoạt động truyền thông, thay đổi hành vi, hỗ trợ cai nghiện thuốc lá và tăng cường các dịch vụ y tế cộng đồng.
Đồng thời, cần tiếp tục đẩy mạnh hơn nữa việc thực thi các quy định cấm quảng cáo, khuyến mãi, tài trợ thuốc lá dưới mọi hình thức, đặc biệt là việc thực thi quy định cấm hút thuốc ở một số khu vực theo quy định.
Cùng quan điểm, đại biểu Nguyễn Hoàng Uyên (Đoàn ĐBQH tỉnh Long An) cho rằng, để đảm bảo hiệu quả trong việc thực thi chính sách thuế, thì việc kiểm soát chặt chẽ đối với buôn lậu thuốc lá, gian lận thương mại và thất thu thuế, đặc biệt tại các khu vực biên giới là cực kỳ cần thiết.
“Bên cạnh chính sách tăng thuế, cần triển khai mạnh các biện pháp về kiểm soát tốt quản lý thị trường, đặc biệt là thiết lập cơ chế kiểm soát đồng bộ liên ngành và xử lý nghiêm hàng lậu để đảm bảo mục tiêu kép, tăng thu ngân sách, đảm bảo quyền lợi hợp pháp của các doanh nghiệp sản xuất trong nước, bảo vệ sức khỏe cộng đồng và phòng, chống gian lận thương mại, buôn lậu” – đại biểu Nguyễn Hoàng Uyên nhấn mạnh.
Thuế thuốc lá không ảnh hưởng đến việc làm
Một số ý kiến cũng lo ngại rằng, khi tiêu thụ thuốc lá giảm, ngành công nghiệp thuốc lá bị thu hẹp sẽ kéo theo mất việc làm. Tuy nhiên, điều này không phản ánh đúng quy luật vận hành của nền kinh tế.
Chuyên gia kinh tế Đào Thế Sơn - Tổ chức Y tế cộng đồng toàn cầu (Vital Strategies), phân tích: Thứ nhất, ngành công nghiệp thuốc lá chỉ chiếm khoảng 0,4% lực lượng lao động Việt Nam. Phần lớn các công ty thuốc lá đã hiện đại hóa quy trình sản xuất, sử dụng ít nhân công.
Thứ hai, khi người dân giảm mua thuốc lá, nguồn tiền này sẽ chuyển sang các mặt hàng khác như thực phẩm, giáo dục, y tế - những lĩnh vực tạo ra nhiều việc làm hơn. Còn với người trồng thuốc lá, chính sách chuyển đổi sinh kế sẽ giúp họ chuyển sang các loại cây trồng hiệu quả hơn. Vả lại, phần lớn nguyên liệu sản xuất thuốc lá tại Việt Nam là nhập khẩu, nên mức độ ảnh hưởng đến nông dân không lớn.
Bình luận thêm về vấn đề này, Bà Sarah Bales - Chuyên gia Hội Kinh tế Y tế Việt Nam - nhấn mạnh, nguy cơ mất việc làm có thể không liên quan đến giảm tiêu dùng mà liên quan đến cơ hữu hóa sản xuất thuốc lá, ước tính trong hoạt động nông nghiệp liên quan đến thuốc lá có 8.000 lao động làm đủ thời gian, diện tích trồng thuốc lá hàng năm giảm.
Hiện ngành công nghiệp sản xuất thuốc lá của Việt Nam phụ thuộc 64% nguyên liệu nhập, nên giảm tiêu dùng thì đầu tiên là giảm nhập khẩu nên có đủ thời gian điều chỉnh ngành nông nghiệp thuốc lá, tập trung vào một số tỉnh có thể chịu ảnh hưởng.
Hiện nay có 10.000 lao động sản xuất trong nhà máy, từ năm 2010 - 2022 số bao thuốc lá không giảm, mức tiêu dùng không giảm nhưng vẫn có 4.200 người mất việc làm, điều này là do họ cơ hữu hóa sản xuất dù mức sản xuất vẫn duy trì. Nhà máy sản xuất thuốc lá không quan tâm mất 4.200 lao động, nên nói tăng thuế thuốc lá ảnh hưởng đến công ăn việc làm là hơi phi lý - Bà Sarah Bales nêu rõ.
Kinh nghiệm ở các quốc gia cho thấy, tăng thuế thuốc lá có tác động tích cực đến việc làm của nền kinh tế nói chung. Báo cáo của Ngân hàng Thế giới về thuế thuốc lá năm 2017 chỉ ra rằng: “Giảm nhu cầu tiêu dùng thuốc lá không có nghĩa là giảm tổng mức công ăn việc làm của nền kinh tế. Khoản chi tiêu mà những người hút thuốc dùng mua thuốc lá sẽ được chuyển sang mua hàng hóa và dịch vụ khác, thúc đẩy tạo ra công ăn việc làm khác thay thế cho việc làm mất đi trong công nghiệp thuốc lá. Điều này sẽ tạo thêm việc làm cho nền kinh tế”.
Tại Việt Nam, một nghiên cứu gần đây chỉ ra, tăng thuế thuốc lá có thể tạo thêm hàng trăm nghìn việc làm. Nghiên cứu ước tính rằng, việc tăng thuế thêm 60% so với mức hiện tại sẽ dẫn đến tăng tổng sản lượng của nền kinh tế (các ngành công nghiệp không thuốc lá) thêm 0,18% và tổng số việc làm (trong các lĩnh vực khác) sẽ tăng 0,24% (tương đương hơn 120.000 việc làm), có khả năng bù đắp nhiều hơn bất kỳ tổn thất nhỏ nào (có thể có) về việc làm trong ngành công nghiệp thuốc lá.
