Bảo vệ môi trường: Cần giải pháp mạnh để thay đổi thực chất

Đạt và vượt nhiều mục tiêu, chỉ tiêu quan trọng

Báo cáo giám sát của Quốc hội về “Việc thực hiện chính sách, pháp luật về bảo vệ môi trường kể từ khi Luật Bảo vệ môi trường năm 2020 có hiệu lực” cho thấy, chính sách và pháp luật về BVMT đã đạt nhiều kết quả nổi bật. Việc ban hành và triển khai chính sách đã cụ thể hóa kịp thời các chủ trương lớn của Đảng về quản lý tài nguyên, bảo vệ môi trường, ứng phó biến đổi khí hậu, tăng trưởng xanh và phát triển kinh tế tuần hoàn.

Luật BVMT năm 2020 khẳng định nguyên tắc môi trường là “một trong ba trụ cột của phát triển bền vững”, đánh dấu bước chuyển từ quản lý hành chính sang quản lý bằng công cụ kinh tế, cơ chế thị trường và sự tham gia của toàn xã hội.

Nhờ vậy, công tác BVMT thời gian qua đã có nhiều chuyển biến tích cực, đạt và vượt một số chỉ tiêu quan trọng của Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng. Đáng chú ý, 3/5 chỉ tiêu đề ra cho năm 2025 đã hoàn thành vượt kế hoạch. Báo cáo nhấn mạnh: “Các chỉ số về BVMT đã đóng góp quan trọng giúp chỉ số phát triển bền vững của Việt Nam tăng 34 bậc so với năm 2016, đạt vị trí 54/166 quốc gia và vùng lãnh thổ năm 2024, đứng thứ hai ASEAN.”

Ngân sách nhà nước chi cho sự nghiệp môi trường luôn được duy trì ở mức không dưới 1% tổng chi ngân sách nhà nước, thậm chí có xu hướng tăng (năm 2024 đạt 1,12%). Ngoài ra, nguồn lực xã hội hóa và đầu tư từ doanh nghiệp cho BVMT cũng có nhiều tiến triển.

Các nguồn thải lớn đã được kiểm soát chủ động và chặt chẽ, không để xảy ra sự cố môi trường nghiêm trọng. Việc tái sử dụng, tận dụng chất thải để thay thế tài nguyên, thúc đẩy kinh tế tuần hoàn bước đầu được chú trọng. Công tác ứng phó biến đổi khí hậu cũng đạt nhiều kết quả khả quan.

Giai đoạn 2022-2024, Bộ Tài nguyên và Môi trường (nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường) đã thanh tra 812 cơ sở, xử phạt 348 cơ sở với tổng số tiền 96,7 tỷ đồng. Các địa phương đã xử phạt 14.863 vụ với tổng số tiền 643 tỷ đồng; Kiểm toán nhà nước đã thực hiện 12 cuộc kiểm toán, chỉ ra nhiều hạn chế, bất cập trong quản lý môi trường tại khu công nghiệp, cụm công nghiệp, nhà máy nhiệt điện; trong quản lý và sử dụng kinh phí BVMT; Lực lượng Cảnh sát môi trường đã phát hiện, khởi tố mới 2.336 vụ/2.935 bị can.

Ô nhiễm môi trường đô thị vẫn là vấn đề nhức nhối

Bên cạnh thành tựu, báo cáo giám sát chỉ rõ nhiều tồn tại, hạn chế. Nổi bật là việc chậm ban hành văn bản hướng dẫn chi tiết một số nội dung quan trọng như thành lập thị trường carbon, kế hoạch hành động quốc gia về kinh tế tuần hoàn. Một số địa phương còn chậm hoặc chưa ban hành văn bản thuộc thẩm quyền. Bên cạnh đó, một số quy định chưa đồng bộ giữa Luật BVMT năm 2020 và các luật khác; việc triển khai chính sách mới về phân loại, thu gom, tái chế, xử lý chất thải rắn sinh hoạt chưa bảo đảm lộ trình từ ngày 01/01/2025.

Đặc biệt, các biện pháp khẩn cấp xử lý, khắc phục ô nhiễm môi trường nhiều nơi chưa kịp thời, khiến tình trạng ô nhiễm vẫn phức tạp. Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh thường xuyên ghi nhận mức độ ô nhiễm không khí cao, bụi mịn vượt ngưỡng. Một số đoạn sông ở khu vực đông dân cư, tập trung nhiều cơ sở sản xuất có chất lượng nước suy giảm nghiêm trọng.

Đầu tư hạ tầng xử lý nước thải đô thị chưa được quan tâm đúng mức: Chỉ khoảng 18% tổng lượng nước thải đô thị được thu gom, xử lý. Hệ thống xử lý chất thải rắn sinh hoạt còn lạc hậu, với tỷ lệ chôn lấp trực tiếp vẫn chiếm tới 62%. Đây là những “điểm nghẽn” lớn nhất trong quản lý môi trường đô thị hiện nay.

Những nhiệm vụ cấp bách đặt ra

Từ kết quả giám sát, Đoàn giám sát của Quốc hội đề xuất một loạt nhiệm vụ cấp bách. Trước hết là hoàn thiện thể chế, chính sách: Sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật BVMT năm 2020, trình Quốc hội ngay tại Kỳ họp thứ 10. Đồng thời, sớm ban hành và triển khai hiệu quả Kế hoạch hành động quốc gia về khắc phục ô nhiễm và quản lý chất lượng không khí giai đoạn 2025-2030, tầm nhìn 2045.

Đoàn giám sát kiến nghị: “Cần khẩn trương áp dụng các biện pháp kiểm soát, ngăn chặn, cải thiện tình trạng ô nhiễm không khí tại Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh; hoàn tất đánh giá sức chịu tải, công bố kế hoạch quản lý chất lượng môi trường nước mặt tại các lưu vực sông lớn; đồng thời ứng dụng GIS để xây dựng bản đồ chất lượng môi trường, công khai rộng rãi cho cộng đồng.”

Chủ nhiệm Ủy ban Văn hóa - Xã hội của Quốc hội Nguyễn Đắc Vinh nhấn mạnh, để giải quyết tận gốc ô nhiễm, trước tiên phải nhận diện rõ thực trạng: “Chúng ta cần trả lời được câu hỏi nguồn phát thải ở các đô thị lớn hiện nay đến từ đâu, thực trạng ra sao. Ít nhất phải có cái nhìn rõ ràng thì giải pháp mới sát thực tế.” Ông cũng lưu ý, 97% khu công nghiệp đã có hệ thống xử lý nước thải, song nước thải từ các làng nghề vẫn xử lý hạn chế, gây ảnh hưởng đến chất lượng nhiều lưu vực sông. Do vậy, cần có chính sách hỗ trợ các làng nghề đổi mới công nghệ sản xuất, giảm phát thải.

Phó Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Thị Thanh đề nghị rà soát, bổ sung rõ hơn trách nhiệm, vai trò của Nhà nước. Bởi muốn nâng cao ý thức của người dân trong xử lý rác thải, Nhà nước phải đi đầu bằng công cụ pháp lý mạnh mẽ. Đồng thời, các địa phương cần quan tâm nâng cao tỷ lệ nước thải đô thị được xử lý.

Phó Thủ tướng Chính phủ Trần Hồng Hà nhấn mạnh, một số dự án xử lý ô nhiễm phải được triển khai ngay, song song với việc thực hiện nghiêm Luật BVMT năm 2020 và điều chỉnh đồng bộ các luật liên quan. Về lâu dài, cần xây dựng bộ luật mang tầm chiến lược, gắn với phát triển kinh tế xanh, kinh tế tuần hoàn và kinh tế carbon thấp.

Kết quả giám sát lần này không chỉ phản ánh thực trạng, mà còn mở ra hướng đi quan trọng để thực thi pháp luật về BVMT hiệu quả hơn. Đây là cơ sở để khắc phục bất cập trước mắt, đồng thời kiến tạo nền tảng quản lý môi trường hiện đại, bền vững và mang tính đột phá lâu dài./.