Cơ chế tài chính bền vững cho công tác phòng, chống tác hại thuốc lá

Duy trì các chương trình kiểm soát thuốc lá trong dài hạn

Hội nghị Thế giới về Kiểm soát Thuốc lá năm 2025 đã diễn ra từ ngày 23 đến 25/6 tại Dublin, Ireland, quy tụ hàng trăm đại biểu từ chính phủ các nước, tổ chức y tế, viện nghiên cứu và xã hội dân sự trên toàn cầu. Đây là sự kiện thường niên do Liên minh Quốc tế Chống Lao và Bệnh Phổi (The Union) tổ chức, với sự đồng hành của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) Chính phủ Ireland và Quỹ Bloomberg Philanthropies.

Trong bối cảnh nhiều quốc gia đang đối mặt với việc cắt giảm ngân sách y tế công và sự mở rộng chiến lược tiếp thị của ngành công nghiệp thuốc lá, hội nghị năm nay tập trung vào các giải pháp đảm bảo nguồn tài chính bền vững nhằm thúc đẩy việc thực hiện hiệu quả Công ước Khung về Kiểm soát thuốc lá (FCTC) của WHO.

Tại Hội nghị, WHO và các đối tác quốc tế nhấn mạnh tầm quan trọng của việc tăng cường nguồn tài chính của mỗi nước để duy trì các chương trình kiểm soát thuốc lá trong dài hạn, đặc biệt tại các quốc gia có thu nhập thấp và trung bình - nơi phần lớn các chương trình còn phụ thuộc vào viện trợ quốc tế và đối mặt với tình trạng thiếu hụt ngân sách nghiêm trọng.

Dù chi phí thực hiện các chương trình kiểm soát thuốc lá không cao, song hiệu quả mang lại lại rất lớn về mặt sức khỏe cộng đồng và kinh tế. Năm 2017, mức chi tiêu trung bình cho kiểm soát thuốc lá chỉ đạt 0,01 USD/người tại các quốc gia thu nhập trung bình, và 0,0048 USD/người tại các quốc gia thu nhập thấp. Nhằm giải quyết vấn đề này, Công ước FCTC kêu gọi các chính phủ tăng đầu tư tài chính trong nước. Đây được xem là nền tảng để duy trì tính bền vững, giảm gánh nặng bệnh tật, tiết kiệm chi phí điều trị và hướng tới một xã hội khỏe mạnh, phát triển.

Thiết lập, vận hành cơ chế tài chính bền vững cho phòng, chống tác hại thuốc lá

Trong khuôn khổ phiên thảo luận chuyên đề về tài chính bền vững, Việt Nam đã chia sẻ bài học kinh nghiệm về thiết lập và vận hành cơ chế tài chính ổn định cho công tác phòng, chống tác hại thuốc lá. Bà Phan Thị Hải - Phó Giám đốc Quỹ Phòng, chống tác hại của thuốc lá - nhấn mạnh vai trò quan trọng của cam kết chính trị mạnh mẽ từ Đảng, Quốc hội và Chính phủ Việt Nam đối với công tác phòng, chống tác hại của thuốc lá và bảo vệ sức khỏe nhân dân.

Từ nền tảng đó, Việt Nam đã ban hành Luật Phòng, chống tác hại thuốc lá và thành lập Quỹ Phòng, chống tác hại thuốc lá vào năm 2013. Quỹ được tài trợ bằng nguồn đóng góp bắt buộc từ các doanh nghiệp sản xuất và nhập khẩu các sản phẩm thuốc lá.

Bên cạnh cơ chế tài chính, mô hình quản lý Quỹ cũng được đánh giá cao nhờ tính đa ngành, minh bạch và dựa trên bằng chứng. Quỹ do Bộ Y tế chủ trì và có sự tham gia của nhiều Bộ, ngành khác, hoạt động theo nguyên tắc cấp kinh phí dựa trên kết quả đầu ra. Các quy trình lựa chọn, lập kế hoạch, giám sát và đánh giá đều được thực hiện công khai, khoa học, với các chương trình được xây dựng và triển khai dựa trên dữ liệu tin cậy và bằng chứng thực tiễn.

Nhờ cách tiếp cận này, Việt Nam đã đạt được nhiều kết quả đáng ghi nhận trong công tác phòng, chống tác hại thuốc lá: Tỷ lệ hút thuốc ở người trưởng thành giảm từ 23,8% (2010) xuống còn 20,8% (2021); tỷ lệ tiếp xúc với khói thuốc thụ động giảm từ 73,1% xuống còn 45,6% - bà Phan Thị Hải chia sẻ.

Cùng với đó, Quốc hội đã thông qua Nghị quyết 173/2024/QH15, chính thức cấm thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng và các sản phẩm gây nghiện mới kể từ năm 2025. Tiếp đó, vào tháng 6/2025, Quốc hội đã thông qua Luật Thuế tiêu thụ đặc biệt (sửa đổi), thiết lập hệ thống thuế hỗn hợp và lộ trình tăng thuế thuốc lá đến năm 2031.

Đặc biệt, WHO đã trao tặng Bộ Y tế Việt Nam Giải thưởng Ngày Thế giới không thuốc lá 2025 để ghi nhận vai trò lãnh đạo trong kiểm soát các sản phẩm thuốc lá mới.

Trong thời gian tới, chương trình phòng, chống tác hại thuốc lá của Việt Nam, dưới sự điều phối của Quỹ Phòng, chống tác hại của Thuốc lá (Bộ Y tế), sẽ tiếp tục ưu tiên thúc đẩy thực thi Luật Phòng, chống tác hại của thuốc lá và các cam kết trong Công ước FCTC; trọng tâm là hỗ trợ triển khai và thực thi hiệu quả chính sách thuế thuốc lá sửa đổi mới được Quốc hội thông qua; lệnh cấm các sản phẩm thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng và các sản phẩm gây nghiện; tăng cường giám sát và xử lý các hình thức quảng cáo gián tiếp, quảng cáo trực tuyến và tài trợ trá hình; đồng thời mở rộng truyền thông thay đổi hành vi dựa trên bằng chứng với sự hỗ trợ kỹ thuật của các tổ chức quốc tế và xã hội dân sự, gắn với các can thiệp tại cộng đồng, cơ sở giáo dụcvà nơi làm việc.

Việc từng bước lồng ghép yếu tố môi trường và tăng cường minh bạch, độc lập trong hoạch định chính sách cũng sẽ là ưu tiên trong chiến lược dài hạn.

Các chuyên gia tại Hội nghị khẳng định, đầu tư vào kiểm soát thuốc lá là một trong những chiến lược y tế và kinh tế hiệu quả nhất. Trong giai đoạn nguồn lực y tế công đang chịu nhiều áp lực, việc xây dựng cơ chế tài chính nội địa bền vững không chỉ là yêu cầu cấp thiết, mà còn là điều kiện tiên quyết để bảo vệ sức khỏe cộng đồng và phát triển bền vững.