Đề xuất bổ sung quy định về kiểm toán trong tình trạng khẩn cấp

Đề tài do ThS. Nguyễn Việt Hùng - Phó Vụ trưởng Vụ Hợp tác quốc tế - làm Chủ nhiệm.

Theo Ban Đề tài, thế kỷ XXI chứng kiến sự gia tăng nhanh chóng của các loại rủi ro và thảm họa có tác động trực tiếp hoặc gián tiếp đến nền kinh tế. Các rủi ro và thảm họa này không chỉ gây thiệt hại về người và tài sản mà còn làm suy giảm tăng trưởng, gián đoạn sản xuất - lưu thông, gia tăng gánh nặng an sinh xã hội và tạo áp lực dài hạn lên ổn định tài khóa và bền vững tài chính công.

Ở cấp độ quản trị tài chính công, ứng phó rủi ro và thảm họa thường kéo theo sự mở rộng đột ngột quy mô chi ngân sách, sử dụng cơ chế mua sắm và giải ngân nhanh và sự tham gia đồng thời của nhiều chủ thể từ Trung ương đến địa phương. Trong điều kiện đó, nguy cơ sai lệch mục tiêu, trùng lặp hỗ trợ, thất thoát nguồn lực và trục lợi chính sách gia tăng, nhất là tại các “điểm nóng” như: mua sắm khẩn cấp, cứu trợ và trợ cấp, phân bổ nguồn lực theo đối tượng thụ hưởng, quản lý quỹ và tiếp nhận viện trợ, cũng như cơ chế phối hợp liên ngành.

Thông lệ quốc tế cho thấy, vai trò của Cơ quan kiểm toán tối cao (SAI) ngày càng được nhấn mạnh như một thiết chế bảo đảm độc lập đối với minh bạch và trách nhiệm giải trình trong quản trị rủi ro và thảm họa. Kiểm toán lĩnh vực này đã chuyển từ cách tiếp cận “hậu kiểm” sang kiểm toán theo chu trình rủi ro (giảm nhẹ/phòng ngừa - chuẩn bị - ứng phó - phục hồi).

Đối với Việt Nam, một nền kinh tế có độ mở lớn và chịu ảnh hưởng mạnh bởi thiên tai và biến đổi khí hậu, đồng thời đang đẩy mạnh chuyển đổi số và thực hiện các cam kết quốc tế về phát triển bền vững, việc nâng cao vai trò của Kiểm toán nhà nước (KTNN) trong kiểm toán ứng phó rủi ro và thảm họa có ý nghĩa đặc biệt quan trọng.

Theo đó, Đề tài nhằm nghiên cứu và đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao vai trò và chất lượng hoạt động của KTNN trong kiểm toán ứng phó với rủi ro và thảm họa đối với nền kinh tế ở Việt Nam, bảo đảm phù hợp với chuẩn mực và thông lệ kiểm toán công quốc tế.

Đối tượng nghiên cứu của Đề tài là các vấn đề lý luận và thực tiễn về kiểm toán ứng phó rủi ro và thảm họa đối với nền kinh tế; trọng tâm là nội dung, phương pháp, cách thức tổ chức và điều kiện bảo đảm để KTNN triển khai kiểm toán lĩnh vực này theo chuẩn mực và thông lệ quốc tế.

Về phạm vi, Đề tài tập trung nghiên cứu: Hệ thống chuẩn mực/hướng dẫn của INTOSAI liên quan đến kiểm toán rủi ro và thảm họa, đặc biệt IFPP và GUID 5330; kinh nghiệm kiểm toán ứng phó rủi ro và thảm họa của một số SAI tiêu biểu trong giai đoạn 2019 đến nay; thực trạng kiểm toán của KTNN đối với các nội dung liên quan rủi ro và thảm họa trong giai đoạn 2015-2025, có tham chiếu danh mục các cuộc kiểm toán liên quan giai đoạn 2019-2024; đề xuất giải pháp và lộ trình triển khai trong giai đoạn 2025-2030, phù hợp Chiến lược phát triển KTNN và các điều kiện thực thi ở Việt Nam.

Đề tài được kết cấu thành 3 chương: Chương I: Cơ sở lý luận về kiểm toán ứng phó với rủi ro và thảm họa đối với nền kinh tế theo chuẩn mực và thông lệ quốc tế; Chương II: Thực trạng KTNN ứng phó với rủi ro và thảm họa đối với nền kinh tế ở Việt Nam; Chương III: Giải pháp nâng cao vai trò của KTNN trong kiểm toán ứng phó với rủi ro và thảm họa đối với nền kinh tế ở Việt Nam theo chuẩn mực và thông lệ quốc tế.

Tại buổi nghiệm thu, các thành viên Hội đồng đánh giá, việc nghiên cứu Đề tài là yêu cầu cấp thiết, có ý nghĩa cả về lý luận và thực tiễn nhằm tăng cường vai trò của KTNN Việt Nam trong việc góp phần minh bạch và nâng cao trách nhiệm giải trình việc quản lý, sử dụng nguồn lực công, đặc biệt trong điều kiện các gói hỗ trợ kinh tế được triển khai luôn tiềm ẩn những nguy cơ thất thoát, lãng phí.

Đặc biệt, Đề tài có tính mới rõ rệt trong bối cảnh nghiên cứu kiểm toán công ở Việt Nam. Đây là Đề tài cấp Bộ đầu tiên (tính đến năm 2025) tiếp cận toàn diện chủ đề này, kết hợp giữa quản trị rủi ro, quản lý thảm họa và kiểm toán công theo thông lệ quốc tế. Đóng góp khoa học mới thể hiện qua việc Đề tài xây dựng được một khung tiếp cận tích hợp: mở rộng phạm vi lý luận kiểm toán sang lĩnh vực rủi ro thảm họa; đề xuất mô hình kiểm toán theo chu trình rủi ro (tiếp cận kiểm toán vòng đời rủi ro - trước, trong, sau thảm họa) - điểm mới so với cách tiếp cận kiểm toán “hậu kiểm” quen thuộc; xác định những tiêu chí và phương pháp đánh giá mới (ví dụ: tiêu chí về khả năng chống chịu, mức độ sẵn sàng ứng phó của hệ thống công) mà kiểm toán cần xem xét - những khái niệm vốn chưa được đề cập trong các nghiên cứu kiểm toán trong nước trước đây.

Để Đề tài hoàn thiện hơn, Hội đồng nghiệm thu đề nghị Ban Đề tài: Bổ sung sự liên kết chặt chẽ hơn giữa hạn chế và nguyên nhân; phân tách rõ hơn các nhóm nguyên nhân theo từng cấp độ và gắn với thực tiễn hoạt động của KTNN; bổ sung trích dẫn nguồn phân loại (chẳng hạn phân loại theo INTOSAI hay các tổ chức khác); bổ sung số liệu minh họa, ví dụ cụ thể từ các cuộc kiểm toán tiêu biểu để tăng tính thuyết phục.

Đồng thời, Đề tài cần phân tích rõ hơn những khoảng trống, bất cập trong cách tiếp cận, phương pháp kiểm toán, năng lực kiểm toán viên và cơ chế phối hợp với các cơ quan liên quan; các giải pháp đưa ra cần cụ thể về lộ trình và phương thức; đề xuất bổ sung quy định về kiểm toán trong tình trạng khẩn cấp (chẳng hạn ban hành Quy trình kiểm toán rút gọn theo thẩm quyền của Tổng Kiểm toán nhà nước để áp dụng ngay cho các tình huống thiên tai cấp bách); bổ sung điều kiện thực hiện các giải pháp…

Kết luận buổi nghiệm thu, Phó Tổng Kiểm toán nhà nước Hà Thị Mỹ Dung đánh giá đây là đề tài mới đối với Việt Nam và thế giới, có giá trị lý luận và thực tiễn cao; đồng thời đề nghị Ban Đề tài tiếp thu toàn bộ các ý kiến để hoàn thiện.

Để Đề tài có thể trở thành đề tài khung cho việc triển khai nghiên cứu các vấn đề liên quan sau này, Chủ tịch Hội đồng nghiệm thu đề nghị Ban Đề tài phải trả lời được 3 câu hỏi: Làm rõ khái niệm kiểm toán ứng phó rủi ro và thảm họa để làm cơ sở cho nghiên cứu; xác định rõ vai trò, nhiệm vụ của KTNN đối với vấn đề này; từ đó đưa ra đề xuất và kiến nghị phù hợp.

Đề tài được Hội đồng nghiệm thu xếp loại Khá./.