100 năm Báo chí Cách mạng Việt Nam - Hành trình giám sát tài chính công

Từ khởi thủy của lòng yêu nước đến bản lĩnh công dân trước quyền lực tài chính

Ngay từ buổi đầu dựng nước, báo chí cách mạng đã làm tròn sứ mệnh của mình trong việc tuyên truyền lối sống cần, kiệm, liêm, chính - nền tảng tinh thần cho tài chính công lành mạnh. Trong thời kỳ kháng chiến, báo chí vạch trần nạn tham ô, lãng phí, cổ vũ thực hành tiết kiệm vì sự nghiệp giải phóng dân tộc. Những bài báo ngắn trên tờ Cứu quốc, Sự thật, Nhân dân đã góp phần định hình lương tri công cộng về đạo đức công chức và trách nhiệm với tài sản nhà nước.

Sau hòa bình, đặc biệt từ công cuộc Đổi mới năm 1986, báo chí bước vào một vai trò mới: Không chỉ truyền thông chính sách mà còn phát hiện, phản biện, kiến nghị và giám sát các hoạt động quản lý ngân sách, đầu tư công, quản lý đất đai, mua sắm tài sản công. Báo chí dần trở thành "cánh tay nối dài" của Nhân dân và các thiết chế giám sát quyền lực như: Quốc hội, Kiểm toán nhà nước, Thanh tra Chính phủ…

Những dấu ấn không thể xóa mờ trong hành trình giám sát tài chính công

Không ít phóng sự điều tra của báo chí đã làm chuyển động cả bộ máy, khơi nguồn cho những cuộc thanh tra, kiểm toán quy mô lớn và dẫn đến các quyết định xử lý kỷ luật nghiêm khắc. Trong suốt hai thập kỷ trở lại đây, hàng loạt vụ việc gây chấn động dư luận đều bắt đầu từ những tòa soạn dũng cảm, sẵn sàng dấn thân vào mảng đầy thách thức: Tài chính công và tài sản công.

Có thể kể đến vụ việc nổi bật như PMU18 (năm 2006) - một trong những điểm khởi đầu cho dòng báo chí điều tra tài chính hiện đại. Những loạt bài của Tiền Phong, Thanh Niên và Tuổi Trẻ đã phanh phui dấu hiệu tiêu cực trong quản lý vốn ODA. Áp lực từ truyền thông buộc các cơ quan chức năng vào cuộc, đưa nhiều cán bộ cấp cao ra ánh sáng và góp phần thúc đẩy minh bạch hóa quản lý vốn vay nước ngoài.

Từ năm 2017 đến năm 2019, báo chí tiếp tục dấn thân vào những vụ chuyển nhượng “đất vàng” tại Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh. Những loạt bài điều tra của Lao Động, Người Lao Động, VietnamNet và Tuổi Trẻ đã phản ánh tình trạng bán rẻ tài sản công, chuyển nhượng lòng vòng gây thất thoát hàng nghìn tỷ đồng. Từ các loạt bài này, Kiểm toán nhà nước đã vào cuộc, kiến nghị thu hồi hoặc điều chỉnh nhiều dự án sai phạm, đồng thời xác lập yêu cầu tăng cường giám sát trong lĩnh vực quản lý đất đai công sản.

Gần đây hơn, năm 2023, Báo Pháp Luật TP. Hồ Chí Minh và VnExpress đồng loạt phản ánh hiện tượng đội giá thiết bị y tế, trong đó có những gói thầu mua sắm với mức chi lên tới 2 tỷ đồng cho một giường bệnh. Những phát hiện này đã làm dấy lên làn sóng phản ứng mạnh mẽ, buộc Bộ Y tế phải rà soát toàn quốc, huỷ hàng chục gói thầu, kỷ luật nhiều cán bộ và điều chỉnh quy định đấu thầu thiết bị y tế.

Báo chí không chỉ phản ánh tiêu cực mà còn góp phần kiến tạo chính sách. Nhiều đề xuất từ báo chí đã được các cơ quan chức năng lắng nghe và tiếp thu. Báo Kinh tế và Đô thị, Báo Đầu tư, Báo Kiểm toán từng nhiều lần lên tiếng về việc cần công khai ngân sách địa phương, minh bạch hoá danh mục đầu tư công và giám sát phân bổ vốn. Nhờ đó, theo khảo sát của Tổ chức Công khai Ngân sách Quốc tế (IBP), chỉ số công khai ngân sách của Việt Nam (OBS 2021) đã đạt 44/100, tăng 9 điểm so với năm 2019 - mức tăng cao trong nhóm các nước đang phát triển.

Bên cạnh đó, các sáng kiến báo chí như đề xuất xây dựng cổng dữ liệu mở về đầu tư công - từng được Tuổi Trẻ và Diễn đàn Doanh nghiệp kiến nghị - đã được một số địa phương như Quảng Ninh, Đồng Tháp thí điểm triển khai, góp phần nâng cao vai trò giám sát cộng đồng đối với tiến độ và chi phí các dự án sử dụng ngân sách nhà nước.

Tất cả những đóng góp đó đều quy tụ về một giá trị cốt lõi mà báo chí luôn gìn giữ và lan tỏa: Đồng tiền thuế của dân phải được sử dụng đúng mục đích, tiết kiệm, hiệu quả và chịu trách nhiệm giải trình. Đây không chỉ là một thông điệp đạo đức, mà đang từng bước trở thành một chuẩn mực thể chế, được nội luật hóa trong cải cách tài chính công, được hun đúc từ chính khát vọng liêm chính của Báo chí Cách mạng Việt Nam suốt một thế kỷ qua.

Thời đại số và yêu cầu nâng cấp sứ mệnh giám sát của báo chí

Trong bối cảnh chuyển đổi số, báo chí không còn đơn thuần là người cung cấp thông tin, mà phải trở thành người phân tích dữ liệu, người lý giải chính sách và người kết nối công luận. Sự minh bạch tài chính công không thể chỉ dựa vào báo cáo kiểm toán hay kết luận thanh tra - mà cần sức mạnh của truyền thông và công chúng đồng hành.

Với kho dữ liệu tài chính công ngày càng được mở rộng, báo chí có điều kiện để ứng dụng công nghệ mới như phân tích dữ liệu lớn, AI, giám sát theo thời gian thực… để phát hiện những bất thường trong chi tiêu công, đấu thầu, phân bổ ngân sách hay sử dụng tài sản nhà nước.

Muốn làm được điều đó, báo chí phải đầu tư vào đội ngũ chuyên sâu - các “phóng viên ngân sách”, “nhà báo điều tra tài chính công” - những người hiểu chính sách, giỏi phân tích và không ngại va chạm. Đồng thời, cần có khung pháp lý vững chắc để bảo vệ họ trước những nguy cơ trả đũa, kiện tụng khi tác nghiệp.

Sứ mệnh không chỉ là đưa tin - mà là giữ gìn công lý tài chính

Chúng ta đang sống trong một thời đại mà xã hội đòi hỏi cao hơn bao giờ hết về trách nhiệm giải trình của Nhà nước, về hiệu quả sử dụng đồng tiền công, về công bằng phân bổ nguồn lực. Trong thời đại ấy, báo chí không thể đứng ngoài - mà phải trở thành lực lượng tiên phong kiến tạo một nền tài chính công khai - minh bạch - trách nhiệm - liêm chính.

Kỷ niệm 100 năm Báo chí Cách mạng Việt Nam là dịp để nhìn lại chặng đường vinh quang, nhưng đồng thời cũng là lời hiệu triệu cho hành trình phía trước: Hành trình bảo vệ lợi ích công - bằng ngòi bút trung thực, dũng cảm và trí tuệ./.