An ninh lương thực và vai trò của Kiểm toán nhà nước

Kiểm toán an ninh lương thực là kiểm toán hoạt động

Khóa đào tạo với sự tham gia của 13 nước đến từ châu Á và châu Phi, gồm các nhóm nước xuất khẩu ngũ cốc như Việt Nam, Thái Lan và các nước nhập khẩu ngũ cốc chủ yếu là gạo trắng và lúa mì đã cho thấy mối quan tâm đến ANLT của đại diện các nước là khác nhau.

Trước khi tham gia khóa đào tạo, chúng tôi quan niệm về ANLT quốc gia chỉ là vấn đề sản xuất đủ lúa gạo cho nhu cầu của quốc gia đó. Tuy nhiên, sau khi tham gia khóa đào tạo, suy nghĩ của chúng tôi về vấn đề ANLT quốc gia được mở rộng và hoàn thiện hơn.

Suốt khóa đào tạo, chúng tôi có 2 tuần học lý thuyết và 1 tuần thảo luận trực tiếp, trong đó có đi thực địa quan sát về phát triển nông nghiệp bền vững tại Bali. Qua trao đổi với bạn bè quốc tế, chúng tôi hiểu rằng việc được sống ở một quốc gia có thiên nhiên ưu đãi, đất đai màu mỡ, lương thực dồi dào như Việt Nam thực sự là một đặc ân.

Theo Quỹ Lương nông Quốc tế (FAO), ANLT được thể hiện ở 4 khía cạnh: Sản xuất; ổn định nguồn cung cấp; khả năng tiếp cận lương thực của người dân cả về kinh tế lẫn địa lý; chất lượng, dinh dưỡng và an toàn vệ sinh thực phẩm.

Do định nghĩa về ANLT rất rộng và thành phần tham gia khóa học đa dạng, nên mối quan tâm đến ANLT và các chủ đề tiềm năng về kiểm toán hoạt động ANLT cũng có sự khác biệt. Với các nước nhập khẩu lương thực, mối quan tâm nghiêng về khía cạnh sản xuất và ổn định lương thực, cụ thể là về tăng sản lượng và tiến tới tự chủ lương thực (Indonesia, các nước Trung Đông và Châu Phi), hoặc dự trữ lương thực trong bối cảnh có nhiều xáo trộn về thị trường quốc tế (Hàn Quốc).

Trong khi đó, với các nước xuất khẩu lương thực, mối quan tâm nghiêng về khía cạnh tiếp cận và chất lượng lương thực, cụ thể là về tăng chất lượng, giá bán và tăng thu nhập cho người nông dân (Việt Nam) và tăng khả năng tiếp cận lương thực thiết yếu trong ngắn hạn đối với nạn nhân lũ lụt (Thái Lan).

Tuy mối quan tâm có khác nhau, nhưng khóa đào tạo thống nhất rằng ANLT là vấn đề có tính đa chiều. Có rất nhiều yếu tố ảnh hưởng đến ANLT như: Sử dụng quỹ đất, đảm bảo nguồn nước, giá ngũ cốc, giá vật tư (phân bón, nhân công), ứng dụng khoa học kỹ thuật và công nghệ, các vấn đề địa chính trị (nguồn nước, rào cản thương mại, thương hiệu và tính độc đáo của sản phẩm nông nghiệp)… Do đó, tham gia quản lý vấn đề ANLT luôn có nhiều hơn một Bộ, ngành, cơ quan Chính phủ…

Thêm vào đó, hiện nay ANLT gặp rất nhiều thách thức, bao gồm biến đổi khí hậu, thiên tai, dịch bệnh, thị trường quốc tế biến động, cơ cấu lao động dịch chuyển, đất đai, phụ thuộc nhập khẩu nguyên liệu đầu vào (phân bón, thức ăn chăn nuôi) và địa chính trị, cạnh tranh tài nguyên nước xuyên quốc gia. Các thách thức này đã và đang đe dọa đến tính bền vững và ANLT quốc gia.

Do ANLT có tính chất đa chiều, nên cách tiếp cận tốt nhất đối với kiểm toán ANLT là sử dụng loại hình kiểm toán hoạt động. Khác với kiểm toán tuân thủ, kiểm toán hoạt động đi sâu phân tích tác động, nguyên nhân cốt lõi của những sai sót/những hoạt động chưa hiệu quả, từ đó đưa ra những kiến nghị phù hợp, tập trung vào nguyên nhân cốt lõi. Tiêu biểu, năm 2025, SAI Indonesia đã thực hiện 45 cuộc kiểm toán hoạt động trên toàn quốc liên quan đến ANLT từ nhiều khía cạnh, qua đó tập hợp thành một báo cáo kiểm toán chung và ban hành nhiều kiến nghị tập trung vào khía cạnh sản xuất và tính ổn định trong việc đảm bảo ANLT. Thậm chí, SAI này đã lên kế hoạch kiểm toán về ANLT từng năm cho đến năm 2029.

Kiểm toán an ninh lương thực -Tại sao không?

Tại Việt Nam, vấn đề đảm bảo ANLT được tích hợp trong Chiến lược phát triển nông nghiệp và nông thôn bền vững giai đoạn 2021-2030, được ban hành theo Quyết định 150/QĐ-TTg ngày 28/01/2022 của Thủ tướng Chính phủ. Chiến lược đổi mới tư duy, từ tập trung phát triển sản lượng sang coi trọng chất lượng, đồng thời sử dụng quỹ đất lúa linh hoạt giữa lúa với các cây nông nghiệp khác và thủy sản, thủy cầm để tăng thu nhập cho nông dân và phản ứng kịp thời với thay đổi thị trường.

Chiến lược cũng ban hành 41 chương trình và đề án để thực hiện, trong đó có những chương trình đến nay đã đạt được những thành công nhất định, điển hình là Chương trình Mỗi xã một sản phẩm (OCOP). OCOP đánh giá và xếp hạng các sản phẩm nông nghiệp từ 3-5 sao; người sản xuất được quyền in logo OCOP và số sao xếp hạng lên bao bì sản phẩm. Đến nay, có xấp xỉ 17.000 sản phẩm trên cả nước tham gia chương trình, tăng đáng kể độ nhận diện thương hiệu sản phẩm, tăng cường kết nối chuỗi giá trị từ vùng nguyên liệu, nơi sản xuất, chế biến cho đến khâu bán hàng; từ đó thu nhập của nông dân được cải thiện đáng kể. Điển hình, OCOP 5 sao ST25 Lúa-tôm Sóc Trăng vừa nổi tiếng về chất lượng, vừa nổi tiếng về mô hình phát triển bền vững và thích ứng với biến đổi khí hậu trong việc luân canh giữa tôm và lúa trên cánh đồng bị nhiễm mặn.

Tuy có những tín hiệu sáng, nhưng vấn đề đảm bảo ANLT tại Việt Nam cũng gặp không ít thách thức. Đặc biệt, năm 2025, thị trường lúa gạo quốc tế đã có sự thay đổi mạnh khi Indonesia tự chủ về lương thực và ngừng nhập khẩu gạo, Philippines cũng tạm ngừng nhập khẩu gạo từ tháng 9/2025 vì nhiều lý do. Năm 2025 cũng là năm Việt Nam gặp không ít thiên tai bão lũ, gây thiệt hại rất lớn về lương thực.

Những biến động mới đặt ra câu hỏi: Liệu Chiến lược đã có đánh giá sơ bộ về việc thực hiện? Những thay đổi và điều chỉnh nào trong quá trình thực hiện Chiến lược là cần thiết trong bối cảnh có nhiều biến động mới ảnh hưởng đến việc đảm bảo ANLT? KTNN Việt Nam với vai trò kiểm tra, giám sát và hỗ trợ hoạch định chính sách cũng có phần trách nhiệm trong việc trả lời những câu hỏi này.

KTNN Việt Nam có thể nghiên cứu phát triển chủ đề kiểm toán ANLT theo hướng tiếp cận từ kiểm toán các chương trình cụ thể về nông nghiệp, phát triển nông nghiệp công nghệ cao, nông nghiệp bền vững, việc chuyển đổi đất nông nghiệp… sau đó dần dần thực hiện các cuộc kiểm toán lớn hơn về các trụ cột của ANLT trên cơ sở chiến lược, ưu tiên của quốc gia và đánh giá tổng thể sự chuẩn bị của các cơ quan đối với vấn đề ANLT quốc gia trước các thách thức toàn cầu.

Bên cạnh đó, cần tiếp tục nâng cao chất lượng đội ngũ kiểm toán viên tiếp cận các chủ đề, phương pháp kiểm toán mới, tăng cường hợp tác và chia sẻ kinh nghiệm quốc tế.

Ngoài ra, tăng cường hệ thống cơ sở dữ liệu, sự phối hợp và trao đổi với các bên liên quan để có được thông tin đa chiều, toàn diện hơn khi xác định chủ đề, xây dựng kế hoạch kiểm toán./.