Tự chủ nhưng không hiệu quả hơn thời chưa tự chủ
Thông qua một số cuộc kiểm toán trong lĩnh vực giáo dục đào tạo, KTNN đánh giá, kết quả thực hiện tự chủ tài chính của các trường nhìn chung còn chậm, mức độ tự chủ chưa cao; chưa có bước chuyển biến mang tính đột phá; việc tự chủ chưa thực sự đồng bộ giữa tự chịu trách nhiệm về thực hiện nhiệm vụ, tổ chức bộ máy, biên chế với tự chủ về tài chính; chưa đạt được mục tiêu phát huy mọi khả năng của đơn vị để cung cấp dịch vụ chất lượng cao cho xã hội,… Thực tế hiện nay, các đơn vị còn chưa có quy định cụ thể để lập và thẩm định phương án tự chủ tài chính. Việc thẩm định phương án tự chủ của các Bộ còn căn cứ vào dự toán thu, chi do đơn vị lập và khả năng của NSNN, chưa thực sự gắn kết giữa giao nhiệm vụ và giao kinh phí, chưa có sự nhất quán giữa các đơn vị.
Về mức thu học phí, kết quả kiểm toán cho thấy có 2 xu hướng:
Thứ nhất, tại một số trường, việc tăng học phí theo lộ trình còn chậm, mức thu học phí năm sau không tăng so với năm trước, hoặc tăng với tỷ lệ thấp. Nguyên nhân chủ yếu là do các trường gặp khó khăn trong công tác tuyển sinh. Nhiều trường có kết quả tuyển sinh rất thấp so với chỉ tiêu được duyệt trong năm. Chẳng hạn năm 2017, 3/4 trường đại học thuộc Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn có kết quả tuyển sinh hệ chính quy đạt dưới 80% chỉ tiêu; Học viện Công nghệ Bưu chính viễn thông đạt 57,61%...
Trước áp lực đảm bảo nguồn thu, nhiều trường đã hạ điểm chuẩn để thu hút sinh viên, khiến chất lượng sinh viên đầu vào đi xuống. Bên cạnh đó, nguồn thu học phí giảm cũng dẫn đến nguồn kinh phí đầu tư cơ sở vật chất, nhân lực… cho việc dạy và học không được đảm bảo, làm giảm chất lượng đầu ra.
Ở xu hướng thứ hai, một số trường có lợi thế ngành, nhu cầu tuyển sinh cao lại tuyển vượt chỉ tiêu đã xây dựng, do đó, quy mô sinh viên không phù hợp với quy định số lượng giảng viên cũng như cơ sở vật chất. Ngoài ra, do mức thu học phí bị giới hạn bởi mức trần, một số trường đã xé rào, đặt ra mức thu cao hơn quy định, hoặc thu một số khoản ngoài quy định. Tình trạng này dẫn đến việc thiếu công khai, minh bạch trong việc thu và sử dụng nguồn thu.
Về vấn đề chi, KTNN đã phát hiện nhiều trường chi không đúng nguồn, không đúng đối tượng, chi vượt định mức, chứng từ chi không đảm bảo. Từ đó, việc thực hiện tự chủ không hiệu quả hơn so với thời không tự chủ.
Về đầu tư cơ sở vật chất, một số trường dự kiến khả năng tuyển sinh không chính xác nên đã đầu tư xây dựng trụ sở vượt quá khả năng tuyển sinh, gây lãng phí NSNN. Cụ thể, Trường Đại học Thủy lợi đầu tư cơ sở mở rộng tại khu Đại học Phố Hiến, tỉnh Hưng Yên, hoàn thành đưa vào sử dụng từ năm 2017 nhưng kết quả tuyển sinh chưa đáp ứng chỉ tiêu đề ra, hiệu suất sử dụng trong năm 2017 chỉ đạt 10%, 6 tháng đầu năm 2018 chỉ đạt 3% so với mục tiêu; Trường Đại học Công nghiệp Quảng Ninh xây dựng cơ sở 2 với tổng mức đầu tư xây dựng giai đoạn I là 137.517 triệu đồng, dự kiến đào tạo 3.020 sinh viên/năm, tuy nhiên năm học 2015-2016, tuyển sinh tổng số các hệ chỉ đạt 15,98% (735 sinh viên/4.600 chỉ tiêu), năm học 2016-2017 đạt tỷ lệ 14,2% (383 sinh viên/2.700 chỉ tiêu);…
Cần tăng cường cơ chế tự chủ tài chính bằng nhiều giải pháp
Từ việc phát hiện những bất cập, hạn chế trên đây, KTNN đã đề xuất một số giải pháp nhằm tăng cường kết quả thực hiện tự chủ tài chính của các trường đại học công lập.
Một là, tăng cường trao quyền tự chủ về cơ chế tài chính và kịp thời điều chỉnh khung học phí của các cơ sở giáo dục đại học, đặc biệt là đối với các trường chưa tự chủ về đầu tư và thường xuyên theo lộ trình. Đối với người nghèo, người dân tộc thiểu số, người ở vùng sâu, vùng xa, mức hỗ trợ học phí có thể tính theo mức quy định của Nhà nước, do Nhà nước cấp bù, tạo điều kiện cho mọi người đều được tiếp cận giáo dục đại học.
Hai là, cần đồng bộ quyền tự chủ về tuyển sinh, về chuyên môn, về tổ chức bộ máy và nhân sự, về học phí, về cơ chế tạo nguồn cũng như sử dụng nguồn kinh phí. Rà soát các chính sách ban hành, chỉnh sửa đồng bộ theo hướng mở rộng hơn việc giao quyền tự chủ gắn với tự chịu trách nhiệm, nâng cao chất lượng đào tạo, nghiên cứu, quản lý hiệu quả, công khai minh bạch trong các cơ sở giáo dục đại học công lập nhằm khuyến khích đóng góp của toàn xã hội tài trợ cho giáo dục.
Ba là, bên cạnh việc giao quyền tự chủ, tự chịu trách nhiệm, cần tăng cường cơ chế kiểm soát, yêu cầu tính công khai, minh bạch, trách nhiệm giải trình của các trường, đảm bảo hoạt động theo đúng luật pháp, bảo vệ quyền lợi cho người dạy, người học.
Bốn là, trong việc cung cấp dịch vụ giáo dục đại học, cần thay đổi cơ bản phương pháp từ hỗ trợ NSNN sang phương thức đặt hàng/đấu thầu, gắn với chất lượng, số lượng đầu ra và các định mức kinh tế, kỹ thuật trong lĩnh vực đào tạo nhằm đảm bảo sự công bằng, cạnh tranh lành mạnh. Những ngành học đang có nhu cầu cao thì để cơ sở giáo dục cạnh tranh về chất lượng theo cơ chế thị trường, nhằm thu hút sinh viên, tạo áp lực phải đổi mới cơ chế hoạt động, nâng cao chất lượng đào tạo. Những lĩnh vực có quy mô sinh viên nhỏ, khó tuyển sinh thì phải có phương án hỗ trợ. Đối với các đối tượng chính sách xã hội, Nhà nước thực hiện hỗ trợ trực tiếp kinh phí để mua dịch vụ công từ thị trường.
Năm là, các Bộ, ngành cần rà soát sắp xếp, cơ cấu lại các trường đại học trực thuộc; sáp nhập hoặc giải thể những trường hoạt động không hiệu quả, có tỷ lệ tuyển sinh hằng năm quá thấp; tinh gọn bộ máy, sử dụng hiệu quả cơ sở vật chất hiện có, tránh đầu tư tràn lan gây lãng phí ngân sách, tài sản nhà nước. Việc cơ cấu lại cũng cần tính đến các ngành mũi nhọn, những cơ sở giáo dục đại học công lập ở vùng khó khăn, đào tạo sinh viên diện chính sách cần ưu tiên.
Sáu là, các trường đại học cần hoàn thiện quy chế chi tiêu nội bộ cho phù hợp với cơ chế hoạt động mới. Quy chế này phải được thực hiện trên nguyên tắc minh bạch, khai thác tối đa các nguồn lực, điều kiện hiện có của nhà trường và các hoạt động liên doanh, liên kết; chi trả theo năng lực cũng như hiệu quả công tác để khuyến khích, tạo động lực cho cán bộ viên chức và người lao động.
TRẦN NGUYÊN
Theo Báo Kiểm toán số 37 ra ngày 12-9-2019
