Luật NSNN 2025 đánh dấu bước chuyển mình rõ nét trong quản trị tài chính công. Với tư duy xuyên suốt “địa phương quyết - địa phương làm - địa phương chịu trách nhiệm”, Luật đã thiết kế lại hệ thống phân cấp nguồn thu, nhiệm vụ chi gắn với mô hình chính quyền địa phương hai cấp. Đây chính là nền tảng pháp lý quan trọng, tạo động lực mới để tối ưu hóa phân bổ nguồn lực, nâng cao tính tự chủ và trách nhiệm giải trình của các cấp chính quyền trong giai đoạn phát triển mới.
Củng cố cơ sở pháp lý cho mô hình quản trị hiện đại và linh hoạt
Luật NSNN 2025, có hiệu lực từ năm ngân sách 2026 và áp dụng sớm một số quy định từ ngày 01/7/2025, được xem là bước chuyển quan trọng trong quản lý ngân sách quốc gia. Theo ông Chu Đức Lam - Vụ trưởng Vụ Tài chính - Kinh tế ngành (Bộ Tài chính), việc sửa đổi Luật được kỳ vọng sẽ tạo ra những thay đổi trực tiếp và sâu rộng đối với công tác quyết toán, kiểm toán ngân sách của các Bộ, cơ quan Trung ương và địa phương.
Một trong những điểm cốt lõi của Luật NSNN 2025 là việc đồng bộ hóa khung pháp lý với mô hình tổ chức chính quyền địa phương mới, chuyển từ ba cấp sang hai cấp. Việc tinh gọn bộ máy hành chính đặt ra yêu cầu phải thiết kế lại cơ chế phân cấp nguồn thu, nhiệm vụ chi và khuôn khổ quản lý tài chính theo hướng hiện đại, linh hoạt hơn. Khi hệ thống hành chính chuyển dịch từ 63 tỉnh và 696 huyện thành 34 tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương, yêu cầu về một quy trình quản lý ngân sách trực tiếp, giảm bớt các tầng nấc trung gian trở thành ưu tiên hàng đầu.
Để vận hành mô hình này hiệu quả, Luật đã bổ sung và làm rõ nhiều khái niệm nền tảng như “chi viện trợ”, “trả nợ gốc”, “cơ quan tài chính”, “cơ quan thu ngân sách”, “dự toán chi còn lại của cấp ngân sách”… Việc chuẩn hóa các khái niệm giúp thống nhất cách hiểu và vận dụng trong thực tiễn quản lý. Đặc biệt, nguyên tắc cân đối NSNN được điều chỉnh theo hướng bao quát hơn khi toàn bộ khoản phí thu từ hoạt động dịch vụ của cơ quan nhà nước đều được tổng hợp vào thu NSNN. Điều này không chỉ giúp Nhà nước kiểm soát chặt chẽ các nguồn thu, mà còn bảo đảm tính thống nhất, minh bạch của nền tài chính quốc gia.
Đánh giá về tầm quan trọng của các điểm mới, bà Vũ Thị Hải Yến - Phó Vụ trưởng Vụ Tài chính - Kinh tế ngành - cho rằng, các quy định này góp phần rút ngắn thời gian và quy trình quyết toán NSNN hằng năm, đồng thời gắn chặt với yêu cầu tăng cường kỷ luật, kỷ cương tài chính. Sự thay đổi đó cũng đặt trách nhiệm cao hơn lên vai các đơn vị trực tiếp sử dụng ngân sách.
Đột phá phân cấp nguồn thu, tăng tự chủ cho địa phương
Tinh thần “địa phương quyết - địa phương làm - địa phương chịu trách nhiệm” được Luật NSNN 2025 xác định là kim chỉ nam trong thiết kế chính sách. Luật tiếp tục khẳng định vai trò chủ đạo của ngân sách Trung ương, song song với việc tăng cường tính tự chủ, trách nhiệm và minh bạch của ngân sách địa phương, hướng tới mô hình quản lý ngân sách hiện đại, đề cao hiệu quả sử dụng nguồn lực công.
Về phân cấp nguồn thu, Luật có những điều chỉnh mang tính đột phá. Thuế giá trị gia tăng sau khi trừ hoàn thuế được phân chia theo tỷ lệ 70% cho ngân sách Trung ương và 30% cho ngân sách địa phương. Nguồn lực từ đất đai, tiền sử dụng đất và tiền thuê đất được phân chia theo tỷ lệ 20/80 hoặc 15/85 (riêng Hà Nội hưởng 100%). Bên cạnh đó, chính quyền địa phương được trao quyền tự chủ cao hơn trong việc quyết định chế độ chi, định mức chi và ban hành một số khoản phí, lệ phí phù hợp với khả năng cân đối ngân sách.
Một điểm đổi mới đáng chú ý khác là cơ chế quản lý vay nợ. Luật phân loại địa phương thành hai nhóm (có và không nhận bổ sung cân đối từ Trung ương) và nâng hạn mức dư nợ tối đa lần lượt lên 120% và 80%. Đặc biệt, Luật bổ sung cơ chế cho phép huy động vốn vượt hạn mức trong trường hợp địa phương có nhu cầu đầu tư lớn cho các dự án hạ tầng trọng điểm. Cơ chế này được kỳ vọng sẽ tháo gỡ “nút thắt” về vốn, giúp địa phương chủ động hơn trong việc kiến tạo nguồn lực phát triển kinh tế - xã hội.
Quan hệ phân cấp giữa ngân sách cấp tỉnh và cấp xã cũng được thiết kế linh hoạt hơn. Hội đồng nhân dân cấp tỉnh có quyền quyết định tỷ lệ phân chia thu, nhiệm vụ chi và bỏ giới hạn 30% hỗ trợ đầu tư hằng năm. Việc làm rõ cách xác định bổ sung cân đối và bổ sung có mục tiêu giúp mối quan hệ giữa các cấp ngân sách trở nên minh bạch, rành mạch hơn. Đặc biệt, Ủy ban nhân dân cấp tỉnh được phép quyết định chi cấp bách để ứng phó thiên tai, dịch bệnh, qua đó nâng cao khả năng phản ứng nhanh của địa phương trước các tình huống khẩn cấp.
Tối ưu hóa nguồn lực cho phát triển bền vững và đổi mới sáng tạo
Không chỉ cải cách về bộ máy và quy trình, Luật NSNN 2025 còn định hướng dòng vốn công vào các động lực tăng trưởng mới. Luật cho phép bố trí ngân sách hỗ trợ các quỹ tài chính nhà nước ngoài ngân sách, phục vụ nhiệm vụ khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số. Điều này cho thấy tư duy quản lý tài chính đã chuyển dịch theo hướng “đầu tư kiến tạo”, lấy phát triển dài hạn làm trọng tâm.
Để tăng cường tính chủ động, Luật nâng tỷ lệ dự phòng ngân sách lên 5% tổng chi, đồng thời mở rộng phạm vi chi cho các nhiệm vụ đột xuất và bổ sung cơ chế tạm ứng từ quỹ dự trữ tài chính nhằm đẩy nhanh tiến độ thực hiện dự án. Đối với chi đầu tư phát triển, Luật phân loại rõ thành ba nhóm: Đầu tư theo Luật Đầu tư công, hỗ trợ doanh nghiệp công ích, đầu tư phát triển khác. Cách phân loại này giúp làm rõ trách nhiệm quản lý, hạn chế tình trạng đầu tư dàn trải, kém hiệu quả.
Đáng chú ý, Luật bãi bỏ nhiều thủ tục hành chính như số kiểm tra dự toán, kế hoạch tài chính 3 năm, thời kỳ ổn định ngân sách và khâu thẩm định quyết toán của cơ quan tài chính. Việc tinh giản thủ tục giúp giảm bớt gánh nặng hành chính, song đồng thời đặt ra yêu cầu cao hơn về tiến độ và chất lượng thực hiện.
Theo bà Nguyễn Hồng Nhung - Phó Trưởng Ban Kế toán Nhà nước (Kho bạc Nhà nước), những sửa đổi lần này tạo ra thay đổi rất lớn đối với công tác quyết toán. Đặc biệt, quy định rút ngắn thời hạn quyết toán tới 6 tháng so với Luật năm 2015 là thách thức không nhỏ. Do đó, các Bộ, cơ quan Trung ương và địa phương cần khẩn trương xây dựng kế hoạch triển khai phù hợp. Riêng đối với ngân sách cấp xã, công tác quyết toán năm 2025 phải được triển khai ngay sau khi kết thúc thời gian khóa sổ (31/01/2026) để bảo đảm đáp ứng yêu cầu tiến độ mới.
Có thể thấy, Luật NSNN 2025 đã mở ra hướng tiếp cận quản trị tài chính công hiện đại hơn, đề cao tính tự chủ và trách nhiệm giải trình. Tuy nhiên, khi toàn bộ quy trình từ lập đến phê chuẩn ngân sách đều được rút ngắn đáng kể, “kim đồng hồ” ngân sách buộc phải chạy nhanh hơn bao giờ hết. Các Bộ, ngành, địa phương và đặc biệt là Kiểm toán nhà nước sẽ phải đối mặt với những áp lực nào để hoàn thành khối lượng công việc khổng lồ trong một quỹ thời gian chưa từng thấy trong nhiều năm qua? Câu trả lời sẽ được tiếp tục làm rõ trong bài viết tiếp theo./.
.jpg "Kiểm toán nhà nước: Bản lĩnh, kỷ cương và trách nhiệm trong giai đoạn chuyển đổi")
