Việc chuẩn bị cho ngày Tết Nguyên đán được đồng bào tiến hành từ rất sớm. Từ sau rằm tháng Bảy, đồng bào đã chuẩn bị thiến gà. Nhà nào tối thiểu cũng có đôi gà sống thiến béo để ăn trong những ngày Tết. Việc vỗ béo một con lợn để ăn vào Tết Nguyên đán cũng được thực hiện từ tháng 9 - 10 âm lịch. Người Sán Chỉ có lệ nhà nào cũng mổ con lợn béo từ 70 kg trở lên dịp Tết, vừa để làm thịt ăn Tết, vừa để làm thịt gác bếp, lạp sườn... và làm thức ăn dự trữ cho những tháng tiếp theo bận rộn vụ cấy trồng.
Dù cuộc sống vẫn còn nhiều khó khăn nhưng người Sán Chỉ tại các bản đón Tết rất vui, phấn khởi. Vào ngày cuối cùng của năm, một số gia đình mời thầy mo về làm lễ quét dọn bàn thờ, xua đuổi ma quỷ, vận hạn. Thầy mo hát và cầu khấn mong cho cuộc sống gia đình, làng xóm luôn may mắn, thuận lợi, mọi người trong gia đình luôn mạnh khỏe, hạnh phúc và mùa màng tươi tốt, bội thu… Đêm giao thừa là đêm nhộn nhịp nhất, trong nhà từ già trẻ, gái trai đều quây quần bên bếp lửa hồng với nồi bánh nghi ngút khói cùng ôn lại câu chuyện của năm cũ đã qua.
Theo bà Tẩn Thị Chẳn - xóm Nà Dạn, xã Thượng Hà, huyện Bảo Lạc (Cao Bằng), dân tộc Sán Chỉ ở đây ăn Tết từ mùng 1 đến hết mùng 7 âm lịch nên lương thực trong những ngày Tết được chuẩn bị rất chu đáo. Hai hoặc ba nhà chung nhau thịt một con lợn, thịt lợn sẽ được treo lên gác bếp, đến bữa mang xuống để sử dụng. Bánh chưng có hình trụ dài, bánh chắc nịch, thơm dẻo, được làm bằng gạo nương mới, gói bằng lá dong và nhân thịt lợn ba chỉ. Ngày 30 Tết, mọi công việc chuẩn bị cuối cùng được thực hiện rất khẩn trương, bàn thờ tổ tiên được lau chùi sạch sẽ, giấy đỏ được dán lên cổng, các cửa ra vào, bàn thờ tổ tiên... Theo quan niệm của người Sán Chỉ, giấy đỏ tượng trưng cho một năm mới tốt lành, cho niềm vui trong cuộc sống, một mùa màng bội thu, đồng thời còn mang ý nghĩa tâm linh là xua đuổi ma quỷ, cây trồng không bị chim, thú, sâu, bọ phá hoại. Ngoài ra, toàn bộ dụng cụ sản xuất như: dao, cuốc, xẻng, cày, bừa được các gia đình thu gom lại, dán giấy bản màu và những tấm bùa nhỏ vào chuôi các dụng cụ. Với người Sán Chỉ, đây là những vật linh thiêng đã gắn bó, giúp con người làm ra của cải vật chất, tạo nên sự no ấm. Do đó, những dụng cụ này cũng phải được nghỉ ngơi để “ăn Tết”, chuẩn bị cho một năm lao động sản xuất mới.
Cứ sáng mùng 1 Tết là cả xóm của người Sán Chỉ lại tập trung tại miếu, góp xôi thịt, đặt lễ dâng hương để cầu khấn mong một năm mới mưa thuận gió hòa, mùa màng tốt tươi, rồi tổ chức ăn uống tập thể. Theo các bậc cao niên, đây là phong tục đã có từ lâu đời và là dịp để mọi người gặp mặt, tăng tình đoàn kết, gửi đến nhau những lời chúc tốt lành cho năm mới, đồng thời, giáo dục thế hệ trẻ những truyền thống tốt đẹp của ông cha. Buổi chiều, chủ nhà và con trai lớn sẽ đi chúc Tết các gia đình trong xóm. Họ chúc nhau sức khỏe dồi dào và công việc thuận lợi trong năm mới, người lớn sẽ mừng tuổi cho trẻ con bằng kẹo bánh hoặc tiền lẻ. Sáng mùng 2, các cặp vợ chồng sẽ về chúc Tết bên nhà ngoại, ngày mùng 3 cũng là lúc người Sán Chỉ tổ chức hội Xuân.
Trong những ngày hội Xuân, người Sán Chỉ mặc những bộ trang phục truyền thống mới, tham gia các trò chơi dân gian và hát “Soọng co” (hát lượn của người Sán Chỉ). Họ hát giao duyên, các bản hát đối với nhau, hát nhóm nam, nữ với nội dung đề cập đến nhiều lĩnh vực khác nhau của đời sống xã hội: từ tình yêu đôi lứa, tình yêu thiên nhiên, tình yêu quê hương đất nước đến tình yêu lao động… Trong cuộc vui đó, mọi người cùng cất lên làn điệu ngọt ngào, mượt mà thể hiện niềm vui, hân hoan và mong đợi một năm mới đủ đầy, ấm no.
Ẩm thực trong ngày Tết của người Sán Chỉ rất đặc trưng. Ngày Tết, loại bánh gạo nếp gói bằng lá dong tựa như bánh chưng, bánh tét của người Kinh, người Tày nhưng không phải hình vuông mà gói thành hình một chiếc bánh gù. Mâm thắp hương ngày Tết không thể thiếu con gà và bánh gù. Ngoài ra, họ còn chế biến nhiều món ngon từ thịt lợn, gà và các loại rau tự trồng của gia đình, như: thịt lợn treo gác bếp, canh măng chua, bí đỏ hấp… Bên cạnh thịt lợn, bánh chưng, bánh trôi, rượu và bún là những thứ không thể thiếu trong ngày Tết. Trong xóm, nhà nào cũng có nồi chõ riêng để tự nấu rượu. Rượu được nấu từ men làm bằng các loại quả, lá trên rừng và gạo nương nên có vị thơm nồng.
Người Sán Chỉ rất coi trọng việc thờ cúng tổ tiên và mâm cơm ngày Tết. Sáng mùng 1 Tết, mọi người dậy sớm nấu cơm, người đàn ông lớn tuổi trong gia đình sửa soạn bàn thờ mời tổ tiên về đón Tết cùng gia đình. Sau khi hoàn thành nghi lễ thắp hương cúng tổ tiên và cầu phúc, gia đình quây quần bên mâm cơm Tết, vừa ăn uống, vừa chúc tụng nhau một năm mới đủ đầy, ấm no bằng những chén rượu ngô cay nồng. Họ nói những câu chuyện về cuộc sống và những nét văn hoá cổ xưa của dân tộc, người lớn tuổi chúc cho các thành viên trong gia đình mạnh khoẻ, con cháu mau lớn không bị bệnh tật. Khi khách đến nhà, những phụ nữ trong nhà được mời rượu và hát đối với khách, bày tỏ tình cảm.
Những đợt gió cuối đông làm cái lạnh ở vùng cao thêm phần se sắt nhưng không vì thế mà không khí đón Tết của người Sán Chỉ ở Cao Bằng kém phần rộn ràng. Dù đời sống có nhiều đổi thay nhưng người Sán Chỉ vẫn duy trì phong tục truyền thống trong ngày Tết Nguyên đán của dân tộc mình với những nét độc đáo, đặc trưng và ẩn chứa nhiều giá trị văn hóa, nhân văn sâu sắc.
KHANG VINH
