Tạo nền tảng cho quy trình thống nhất và chuyên sâu
Việc chuyển đổi từ mô hình phân tán về mô hình xử lý tập trung không chỉ là điều chỉnh kỹ thuật mà là thay đổi cấu trúc vận hành của toàn bộ quy trình thông quan. Trong nhiều năm, hoạt động xử lý tờ khai được thực hiện chủ yếu tại các chi cục, nơi vừa tiếp nhận, vừa thẩm định, vừa quyết định thông quan. Điều này tạo ra sự phụ thuộc vào nhân lực từng đơn vị, dễ dẫn đến cách hiểu không đồng nhất giữa các chi cục, khiến doanh nghiệp gặp khó khăn khi phải làm việc tại nhiều địa bàn khác nhau.
Mô hình thông quan tập trung giúp giải quyết căn cơ vấn đề này bằng việc tách bạch rõ chức năng theo hướng chuyên sâu hóa. Khâu tiếp nhận và xử lý hồ sơ sẽ do đơn vị tập trung đảm nhiệm, còn việc kiểm tra thực tế hàng hóa sẽ được thực hiện tại địa điểm doanh nghiệp đưa hàng đến. Cách tổ chức này vừa bảo đảm tính thống nhất về chuyên môn, vừa giữ được sự linh hoạt về mặt địa bàn.
Khi toàn bộ hồ sơ được xử lý tại một trung tâm, bộ tiêu chí phân luồng, quy trình kiểm tra và cách áp dụng chính sách sẽ được chuẩn hóa tuyệt đối. Doanh nghiệp ở bất kỳ tỉnh, thành nào cũng được áp dụng quy trình giống nhau, tránh tình trạng “mỗi nơi làm một kiểu”. Tính ổn định này đặc biệt quan trọng trong bối cảnh số lượng doanh nghiệp FDI và doanh nghiệp logistics gia tăng nhanh, yêu cầu sự minh bạch và nhất quán cao hơn.
Sự chuyển đổi mô hình còn tạo điều kiện để ứng dụng mạnh hơn các công nghệ phân tích dữ liệu, trí tuệ nhân tạo và thuật toán đánh giá rủi ro. Khi dữ liệu tập trung, hệ thống có thể đánh giá tổng thể lịch sử tuân thủ của doanh nghiệp, nhận diện các dấu hiệu bất thường theo thời gian thực, từ đó đưa ra các quyết định phân luồng chuẩn xác và giảm thiểu việc kiểm tra không cần thiết. Cơ chế này giúp doanh nghiệp tiết kiệm đáng kể thời gian, đồng thời tăng khả năng phát hiện rủi ro cho cơ quan quản lý.
Hướng đến giảm thời gian, chi phí và tiếp xúc trực tiếp
Một trong những lợi ích dễ nhận thấy của mô hình thông quan tập trung là giảm sự phụ thuộc vào năng lực từng chi cục. Khi toàn bộ hồ sơ được chuyển về trung tâm, doanh nghiệp không cần đi lại nhiều lần để giải trình hay bổ sung thông tin. Việc giảm tiếp xúc trực tiếp giữa công chức và doanh nghiệp cũng góp phần hạn chế rủi ro phát sinh tiêu cực, bảo đảm tính minh bạch trong toàn bộ quá trình.
Bên cạnh đó, mô hình giúp doanh nghiệp không còn phải nộp lại cùng một bộ hồ sơ cho nhiều khâu khác nhau. Thông tin được đồng bộ hóa ngay từ đầu vào và có thể được chia sẻ giữa các bộ phận xử lý mà không yêu cầu doanh nghiệp cung cấp lại. Khi ứng dụng mạnh hơn chữ ký số, dữ liệu số hóa và chứng từ điện tử, thời gian xử lý trung bình mỗi tờ khai được kỳ vọng giảm đáng kể so với hiện nay.
Tại một số địa phương thí điểm bước đầu, doanh nghiệp phản ánh rằng việc xử lý hồ sơ có xu hướng nhanh hơn, đặc biệt với những lô hàng ít rủi ro, hồ sơ minh bạch, không có yếu tố nghi vấn. Khi hồ sơ được duyệt nhanh, doanh nghiệp có thể lập kế hoạch vận chuyển, nhận hàng hoặc giao hàng cho khách đồng bộ hơn, tránh tình trạng hàng hóa bị giữ lại quá lâu tại cảng, gây phát sinh chi phí lưu bãi.
Việc chuyên sâu hóa khâu xử lý cũng giúp công chức Hải quan nâng cao kỹ năng trong từng nghiệp vụ cụ thể. Thay vì phải thực hiện nhiều công việc cùng lúc, họ có thể tập trung vào một nhóm nghiệp vụ nhất định, qua đó bảo đảm chất lượng thẩm định hồ sơ. Công chức trực tiếp kiểm tra hàng hóa tại cửa khẩu cũng chỉ tập trung vào nhiệm vụ thực địa, không gánh thêm công việc xử lý hồ sơ như trước đây. Sự phân tách chức năng này giúp cả hệ thống vận hành mạch lạc, rõ ràng và chuyên nghiệp hơn.
Yêu cầu hoàn thiện pháp lý, hạ tầng công nghệ và cơ chế phối hợp
Dù mang lại nhiều lợi ích, mô hình thông quan tập trung cũng đặt ra những yêu cầu mới về pháp lý, tổ chức bộ máy và năng lực vận hành. Việc thay đổi quy trình xử lý đòi hỏi phải rà soát toàn bộ các văn bản hiện hành để bảo đảm không chồng chéo với quy định cũ. Một số bước thủ tục cần được điều chỉnh hoặc đơn giản hóa để phù hợp với quy trình mới.
Mô hình thông quan tập trung sẽ được triển khai thí điểm tại một số Chi cục Hải quan khu vực từ đầu năm 2026. Các địa phương còn lại sẽ thực hiện đồng bộ từ ngày 01/6/2026, sau khi hoàn thiện hạ tầng công nghệ thông tin và cơ sở vật chất, đồng thời xử lý các vướng mắc nghiệp vụ.
Hạ tầng công nghệ là điều kiện tiên quyết. Để xử lý hàng chục nghìn tờ khai mỗi ngày, hệ thống cần có năng lực lưu trữ và xử lý dữ liệu lớn, tốc độ cao, bảo đảm đường truyền thông suốt giữa trung tâm và các chi cục địa phương. Tính liên thông giữa hệ thống Hải quan và các Bộ, ngành như nông nghiệp, y tế, công thương cần được tăng cường để rút ngắn thời gian chờ kết quả kiểm tra chuyên ngành.
Cơ chế phối hợp giữa trung tâm xử lý và các chi cục địa phương là yếu tố quyết định. Dù hồ sơ được thẩm định tập trung, quyết định thông quan cuối cùng vẫn liên quan đến việc kiểm tra hàng hóa thực tế tại cửa khẩu. Vì vậy, quy trình phối hợp phải rõ ràng, thời gian phản hồi nhanh và trách nhiệm từng đơn vị được phân định cụ thể để tránh ách tắc. Trong một số giai đoạn thí điểm, việc kết nối giữa hai khâu vẫn còn chậm, nhưng đang được ngành Hải quan tiếp tục tối ưu.
Nguồn nhân lực cũng cần được đào tạo lại để đáp ứng mô hình mới. Công chức tại trung tâm xử lý cần nắm chắc các chính sách mặt hàng, quy định thuế và biện pháp quản lý chuyên ngành để đưa ra quyết định chính xác. Khối kiểm tra thực tế phải được trang bị thêm kiến thức về nhận diện rủi ro và phương pháp kiểm tra hiện đại. Khi hệ thống hoạt động đồng bộ, năng lực của mỗi vị trí sẽ hỗ trợ lẫn nhau trong một quy trình liền mạch.
Mô hình thông quan tập trung là bước đệm tiến tới hải quan số, nơi mọi quy trình điện tử, dữ liệu chia sẻ tự động và quản lý dựa trên phân tích rủi ro. Khi triển khai đồng bộ, mô hình giúp dự báo vi phạm, kiểm soát hiệu quả và xây dựng môi trường kinh doanh minh bạch, hiện đại, gần chuẩn mực quốc tế./.
.jpeg "Tập trung ưu tiên giữ vững ổn định kinh tế vĩ mô, thúc đẩy xuất khẩu")
