Khung pháp lý thiếu thống nhất, nhiều quỹ hoạt động kém hiệu quả
Theo báo cáo của Chính phủ, đến cuối năm 2024, cả nước có 22 quỹ tài chính nhà nước ngoài ngân sách, với tổng dư nguồn đạt 1,59 triệu tỷ đồng, dự kiến tăng lên 1,78 triệu tỷ đồng vào năm 2026. Con số này tương đương gần 35% GDP quốc gia, phản ánh vai trò lớn của khu vực quỹ trong hệ thống tài chính công.
Tuy nhiên, thực tế vận hành cho thấy nhiều hạn chế. Trước hết, hành lang pháp lý thiếu thống nhất khi chưa có một đạo luật chung điều chỉnh; mỗi quỹ hoạt động theo một nghị định hoặc quyết định riêng, dẫn tới chồng chéo chức năng, khó giám sát và đánh giá hiệu quả tổng thể.
Nhiều quỹ hoạt động kém hiệu quả, thậm chí thua lỗ: Năm 2025 có 7 quỹ âm kết quả tài chính, sang năm 2026 vẫn còn 6 quỹ âm, trong đó có Quỹ Dịch vụ viễn thông công ích Việt Nam, Quỹ Bảo hiểm thất nghiệp, Quỹ Bảo vệ môi trường và Quỹ Phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa (DNNVV).
Không ít quỹ phụ thuộc nặng nề vào ngân sách nhà nước, có quỹ đến 80-100% nguồn thu đến từ ngân sách, đi ngược mục tiêu giảm gánh nặng tài khóa. Một số quỹ chưa được kiểm toán độc lập, việc công bố thông tin còn hình thức, thiếu cập nhật, làm giảm tính minh bạch và niềm tin xã hội đối với quản lý tài chính công.
Theo kết quả kiểm toán của Kiểm toán nhà nước (KTNN) và các báo cáo của Chính phủ, Quốc hội, quy định về bộ máy quản lý giữa các quỹ không thống nhất, nhiều quỹ còn cồng kềnh, gây lãng phí nguồn nhân lực và phát sinh chi phí. Đáng lưu ý, có quỹ trùng lặp nhiệm vụ chi với ngân sách nhà nước hoặc với Ngân hàng Chính sách xã hội, trong khi nguồn thu chủ yếu đến từ lãi tiền gửi ngân hàng - tức vốn vẫn nằm trong hệ thống ngân sách.
Từ kết quả kiểm toán các quỹ tài chính ngoài ngân sách Trung ương, KTNN kiến nghị cần nghiên cứu, rà soát và sắp xếp lại hệ thống quỹ do Trung ương quản lý nhằm bảo đảm việc sử dụng nguồn lực ngân sách nhà nước hiệu quả hơn. Việc tổ chức các quỹ nên được tinh gọn, hoạt động theo hướng hiệu quả, tránh chồng chéo. Đối với một số quỹ, không nhất thiết phải duy trì bộ máy riêng mà có thể để các Bộ, ngành ban hành tiêu chuẩn, tiêu chí được hưởng ưu đãi, đồng thời ủy thác cho các ngân hàng thương mại hoặc ngân hàng chính sách thực hiện cho vay và hỗ trợ doanh nghiệp theo đúng chức năng, sứ mệnh của quỹ.
Hoàn thiện khung pháp lý, tăng kiểm toán và minh bạch nguồn lực
Trước thực trạng trên, đại biểu Quốc hội (ĐBQH) Thạch Phước Bình (Đoàn ĐBQH tỉnh Vĩnh Long) kiến nghị 5 nhóm giải pháp trọng tâm: Thứ nhất, ban hành Luật Quản lý các quỹ tài chính nhà nước ngoài ngân sách, hoặc tối thiểu bổ sung một chương riêng trong Luật Ngân sách nhà nước (sửa đổi) để có hành lang pháp lý thống nhất. Thứ hai, tăng cường công khai, minh bạch, thực hiện kiểm toán bắt buộc hằng năm với các quỹ có trên 30% vốn ngân sách. Thứ ba, sắp xếp lại hệ thống quỹ theo hướng tinh gọn - hợp nhất, giải thể quỹ yếu kém, trùng lặp. Thứ tư, ứng dụng công nghệ số xây dựng cơ sở dữ liệu quốc gia về quỹ, kết nối với hệ thống Kho bạc Nhà nước và KTNN để theo dõi, quản lý tập trung. Thứ năm, nâng cao trách nhiệm giải trình của cơ quan quản lý quỹ trước Quốc hội và cử tri.
Nhấn mạnh tình trạng “quỹ hóa” đang gia tăng, khiến nguồn lực bị phân tán, ĐBQH Trịnh Xuân An (Đoàn ĐBQH Đồng Nai) đề xuất chỉ duy trì ba nhóm quỹ thiết yếu: Quỹ phục vụ quốc phòng, an ninh và tình trạng khẩn cấp; Quỹ khoa học, công nghệ và chuyển đổi số;Quỹ liên quan đến thể chế, nguồn nhân lực và hỗ trợ doanh nghiệp. Các quỹ còn lại, theo ông, nên được đưa trở lại ngân sách nhà nước để đảm bảo chi tiêu theo cơ chế công khai, minh bạch hơn.
ĐBQH Nguyễn Thị Việt Nga (Đoàn ĐBQH TP. Hải Phòng) cho biết, tỷ lệ giải ngân của nhiều quỹ còn thấp, bình quân chỉ đạt 70-80%, có quỹ chỉ 30-40%, trong khi các quỹ bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế, bảo hiểm thất nghiệp đang nắm giữ lượng tiền nhàn rỗi rất lớn, chủ yếu gửi trái phiếu Chính phủ, nên hiệu quả sinh lời thấp.
Bà kiến nghị cần tăng kiểm toán, sắp xếp, hợp nhất quỹ yếu kém, mở rộng cơ chế huy động xã hội hóa và đầu tư có điều kiện, đồng thời nâng cao hiệu quả sử dụng vốn nhàn rỗi của các quỹ bảo hiểm trong phạm vi an toàn.
ĐBQH Phạm Văn Hòa (Đoàn ĐBQH tỉnh Đồng Tháp) cũng đề nghị Chính phủ đẩy mạnh sáp nhập, giải thể quỹ trùng lặp, tăng thanh tra, kiểm toán để bảo đảm an toàn nguồn vốn và sử dụng đúng mục đích.
Hoàn thiện cơ chế hoạt động của Quỹ Phát triển doanh nghiệp nhỏ và vừa
Trong nhóm các quỹ cần cơ cấu lại, Quỹ Phát triển DNNVV được nhiều đại biểu đặc biệt quan tâm vì là công cụ hỗ trợ quan trọng cho khu vực kinh tế tư nhân - một động lực tăng trưởng của nền kinh tế.
ĐBQH Lý Thị Lan (Đoàn ĐBQH Tuyên Quang) nhận định, việc thành lập và hoàn thiện cơ chế hoạt động của Quỹ DNNVV là bước cụ thể hóa chủ trương phát triển kinh tế tư nhân theo Nghị quyết số 68-NQ/TW của Bộ Chính trị, Nghị quyết số 198/2025/QH15 của Quốc hội và Nghị quyết số 139/NQ-CP của Chính phủ.
Theo bà Lan, Quỹ đóng vai trò hỗ trợ doanh nghiệp tiếp cận vốn ưu đãi, đổi mới sáng tạo và mở rộng sản xuất, đặc biệt ở vùng miền núi - nơi doanh nghiệp nhỏ còn hạn chế về vốn và năng lực tài chính.
Tuy nhiên, thực tế triển khai còn nhiều bất cập: Cơ chế phối hợp giữa quỹ trung ương và địa phương chưa rõ, thiếu phân cấp, ủy quyền, tiêu chí hỗ trợ chưa phản ánh đặc thù vùng miền. Bà đề nghị Chính phủ sớm ban hành nghị định mới về tổ chức và hoạt động của Quỹ DNNVV; trong đó quy định rõ địa vị pháp lý, mô hình hoạt động và phạm vi hỗ trợ, mở rộng sang doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo; đồng thời, tăng cường liên kết với các quỹ đổi mới công nghệ, quỹ phát triển khoa học - công nghệ để hình thành chuỗi hỗ trợ khép kín cho doanh nghiệp.
“Nếu được hoàn thiện và vận hành đồng bộ, Quỹ DNNVV sẽ trở thành nguồn lực quan trọng thúc đẩy đổi mới sáng tạo, phát triển kinh tế nhanh, bền vững và bao trùm” - bà Lan nhấn mạnh.
Việc quản lý và sử dụng hiệu quả các quỹ tài chính nhà nước ngoài ngân sách không chỉ là nhiệm vụ kỹ thuật, mà là phép thử năng lực điều hành tài chính công hiện đại, minh bạch và trách nhiệm. Nếu được tái cấu trúc đúng hướng, các quỹ này sẽ trở thành nguồn lực bổ sung quan trọng cho tăng trưởng xanh, đổi mới sáng tạo và an sinh xã hội, giảm gánh nặng cho ngân sách nhà nước, đồng thời gia tăng niềm tin của nhân dân vào hiệu quả sử dụng từng đồng thuế./.
