Còn khoảng trống trong quản lý vốn đầu tư cho văn hóa
Nhìn lại thời gian qua, Chương trình mục tiêu quốc gia về văn hóa cùng các chương trình đầu tư liên quan đã để lại nhiều dấu ấn quan trọng. Hàng loạt di tích lịch sử, bảo tàng, thư viện, nhà văn hóa, trung tâm sinh hoạt cộng đồng được đầu tư, cải tạo, góp phần nâng cao đời sống tinh thần của nhân dân, đặc biệt ở vùng sâu, vùng xa, vùng đồng bào dân tộc thiểu số.
Không ít loại hình nghệ thuật truyền thống như hát Then, hát Xoan, quan họ, ví giặm… được bảo tồn, quảng bá rộng rãi, vừa khẳng định bản sắc văn hóa dân tộc, vừa mang lại giá trị kinh tế - du lịch. Một số dự án còn tạo động lực để địa phương phát triển sản phẩm văn hóa đặc thù, gắn kết với công nghiệp văn hóa và kinh tế sáng tạo. Thành tựu ấy cho thấy chương trình đã trở thành công cụ chính sách quan trọng, cụ thể hóa phương châm “đầu tư cho văn hóa là đầu tư cho phát triển bền vững”.
Tuy nhiên, bên cạnh kết quả tích cực, vẫn tồn tại không ít khoảng trống. Một số địa phương phản ánh tình trạng vốn phân bổ dàn trải, dẫn đến công trình hoàn thành nhưng chưa phát huy hết công năng hoặc nhanh chóng xuống cấp. Không ít dự án kéo dài tiến độ, đội vốn, gây lãng phí và giảm hiệu quả đầu tư - những vấn đề đã được KTNN chỉ rõ.
Công tác giám sát, đánh giá ở nhiều nơi còn nặng về hình thức, thiên về báo cáo định kỳ hơn là kiểm tra thực chất. Việc lượng hóa tác động của chương trình đối với đời sống văn hóa - xã hội chưa được chú trọng. Có nơi, thiết chế văn hóa xây dựng xong nhưng hoạt động cầm chừng, thiếu nhân lực, thiếu kinh phí duy trì. Thậm chí, có trường hợp thiếu công khai, minh bạch trong sử dụng vốn, gây băn khoăn, nghi ngại trong dư luận. Đây là điểm yếu cốt lõi, bởi văn hóa gắn liền với niềm tin và sự đồng thuận xã hội; nếu quản lý tài chính công thiếu minh bạch, hiệu quả sẽ khó lan tỏa.
Đặt trong yêu cầu mới về minh bạch, tiết kiệm, trách nhiệm giải trình, việc nâng cao hiệu quả Chương trình mục tiêu quốc gia về văn hóa với sự vào cuộc từ sớm của cơ quan kiểm toán đóng vai trò then chốt để bảo đảm từng đồng vốn ngân sách dành cho văn hóa thực sự phát huy giá trị, từ đó đưa văn hóa trở thành sức mạnh nội sinh, động lực phát triển bền vững đất nước.
Ở khía cạnh khác, cơ chế phối hợp giữa các Bộ, ngành và địa phương chưa thật sự nhịp nhàng, dẫn đến chồng chéo thủ tục, kéo dài phê duyệt, ảnh hưởng tiến độ giải ngân. Sự tham gia của cộng đồng còn hạn chế, chủ yếu dựa vào ngân sách nhà nước, trong khi nhu cầu xã hội hóa ngày càng cấp thiết.
Những hạn chế trên đặt ra yêu cầu bức thiết cho giai đoạn 2026-2035: thay đổi cách thức quản lý, coi văn hóa không chỉ là lĩnh vực đầu tư tinh thần, mà còn là lĩnh vực sử dụng nguồn lực công cần được kiểm soát chặt chẽ, minh bạch và hiệu quả. Điều này đồng nghĩa cần một cơ chế giám sát tài chính công hiện đại, trong đó kiểm toán đóng vai trò then chốt để bảo đảm từng đồng vốn ngân sách thực sự phát huy giá trị, tránh thất thoát, lãng phí và tạo đồng thuận xã hội.
Mỗi đồng vốn phải được giám sát chặt chẽ
Chương trình mục tiêu quốc gia về phát triển văn hóa giai đoạn 2025-2035 đã được Quốc hội thông qua, với tổng kinh phí giai đoạn 2025-2030 tối thiểu 122.250 tỷ đồng. Đây là nguồn lực lớn, đóng vai trò động lực phát triển đất nước, do đó cần giải pháp toàn diện, thực chất, đặt trọng tâm vào hiệu quả quản trị, minh bạch chi tiêu công và trách nhiệm giải trình của các chủ thể tham gia.
Trước hết, thể chế và chính sách quản lý đầu tư văn hóa phải được hoàn thiện đồng bộ, rõ ràng. Mỗi dự án cần tiêu chí, định mức cụ thể, bảo đảm đầu tư đúng trọng tâm, tránh manh mún. Phân cấp, phân quyền phải gắn với trách nhiệm và chế tài, không để vốn bị sử dụng sai mục đích hay lãng phí. Song song, cần hành lang pháp lý khuyến khích xã hội hóa, mở đường cho hợp tác công - tư, huy động thêm nguồn lực từ doanh nghiệp và cộng đồng. Đội ngũ cán bộ văn hóa không chỉ cần kiến thức chuyên môn mà còn phải được trang bị năng lực quản lý tài chính công, kỹ năng kiểm soát rủi ro và quản trị dự án.
Một khâu then chốt khác là đổi mới cơ chế tài chính và quản lý chi tiêu công. Cơ chế đặt hàng, đấu thầu đặc thù đối với sản phẩm văn hóa phải minh bạch, công khai, tạo công bằng cho các chủ thể tham gia. Thay vì trải vốn mỏng, cần dồn lực cho công trình trọng điểm, có khả năng lan tỏa và duy trì lâu dài. Quá trình giải ngân phải gắn với kiểm tra định kỳ, có sự tham gia thường xuyên của KTNN và các cơ quan giám sát độc lập, để kịp thời chấn chỉnh sai sót, bất cập.
Việc xây dựng bộ chỉ số đánh giá hiệu quả đầu tư văn hóa là cần thiết, nhằm đo lường tác động không chỉ về kinh tế mà còn về mức độ hưởng thụ văn hóa của nhân dân. Trong kỷ nguyên số, công nghệ phải trở thành công cụ quản lý, giám sát không thể thiếu. Xây dựng cơ sở dữ liệu số quốc gia về các dự án văn hóa, công khai thông tin từ tiến độ, nguồn vốn đến kết quả thực hiện sẽ tăng cường minh bạch, phòng ngừa thất thoát, lãng phí và củng cố niềm tin xã hội đối với đầu tư công.
Bên cạnh đó, mọi giải pháp phải đặt trong cơ chế giám sát, kiểm toán và phản biện xã hội chặt chẽ. Vai trò của KTNN và các cơ chế giám sát độc lập là không thể thay thế. KTNN cần tham gia sâu sát ngay từ quá trình triển khai, thay vì chỉ kiểm tra sau khi dự án kết thúc. Kiểm toán không chỉ phát hiện, ngăn ngừa thất thoát, lãng phí, mà còn góp phần hoàn thiện thể chế, nâng cao minh bạch và trách nhiệm giải trình.
Khi mọi hoạt động được soi chiếu bằng chuẩn mực tài chính công hiện đại, văn hóa sẽ không còn bị xem là lĩnh vực “đầu tư mềm”, mà trở thành kênh đầu tư chiến lược, mang lại “lợi nhuận kép”: Vừa nâng cao đời sống tinh thần, vừa tạo động lực phát triển kinh tế - xã hội. Sự giám sát của cộng đồng và báo chí cần được coi là “tai mắt” khách quan, bảo đảm mọi khoản chi đều hướng tới lợi ích chung.
Có thể khẳng định, Chương trình mục tiêu quốc gia về văn hóa không chỉ là dự án đầu tư cho lĩnh vực tinh thần, mà còn là minh chứng cho năng lực quản trị quốc gia trong phân bổ, sử dụng và kiểm soát nguồn lực công. Trong bối cảnh đất nước bước vào kỷ nguyên mới với bộ máy tinh gọn, khát vọng phát triển mạnh mẽ, nếu mỗi đồng vốn đầu tư cho văn hóa được sử dụng đúng trọng tâm, đúng mục đích và giám sát hiệu quả, sẽ mang lại nhiều công trình giá trị, đồng thời tạo dựng niềm tin và sự đồng thuận xã hội trong tiến trình phát triển đất nước./.
