Những hạn chế trong kiểm toán môi trường
Theo nghiên cứu của ThS. Đỗ Công Thức (KTNN khu vực I) và ThS. Nguyễn Thị Kiều Thu (KTNN chuyên ngành III), từ năm 2015 đến nay, KTMT và có liên quan đến môi trường do KTNN thực hiện đã đạt được nhiều kết quả, đóng góp chung vào nhiệm vụ bảo vệ môi trường (BVMT) với các trọng tâm như: Kiểm toán việc thực hiện chức năng, nhiệm vụ quản lý nhà nước về môi trường; kiểm toán chuyên đề liên quan đến môi trường; kiểm toán việc quản lý, sử dụng nguồn lực tài chính, tài sản công cho BVMT; kiểm toán, đánh giá công tác BVMT khi kiểm toán tại các dự án đầu tư, các doanh nghiệp… Tuy nhiên, số lượng các cuộc KTMT những năm qua còn hạn chế, chủ yếu do KTNN chuyên ngành III thực hiện.
Bên cạnh đó, một số cuộc KTMT hoặc có liên quan đến môi trường được lồng ghép trong các cuộc kiểm toán khác, thường bố trí kiểm toán viên (KTV) thực hiện cả cuộc kiểm toán chính và cuộc KTMT lồng ghép nên ảnh hưởng đến chất lượng kiểm toán cũng như còn trường hợp đầu mối, đơn vị của các cuộc kiểm toán trùng nhau, dẫn đến khó khăn trong thực hiện và ảnh hưởng đến hoạt động của đơn vị. Nhiều dự án, đề án lớn có những vấn đề liên quan quan trọng đến môi trường như các báo cáo đánh giá tác động môi trường (ĐTM) đều chưa được kiểm toán để có ý kiến nên hay không nên thực hiện dự án. Nhiều thông tin hoặc kết quả kiểm toán có liên quan mật thiết đến môi trường và BVMT chưa được tổng hợp riêng để làm rõ hơn những vấn đề về KTMT mà KTNN đã làm được trong điều kiện chưa có thế mạnh về lĩnh vực này.
Hướng dẫn KTMT do KTNN ban hành năm 2019 về cơ bản đã bao quát được hầu hết những vấn đề cần thiết giúp KTV trong thực hiện KTMT. Tuy nhiên, tại Hướng dẫn này, thông tin về môi trường trong nước chưa nhiều; cuộc KTMT được thực hiện bởi nhiều loại hình kiểm toán nhưng chưa được hướng dẫn cụ thể; các phụ lục về những chủ đề KTMT cụ thể chưa bố cục thống nhất với các hướng dẫn kiểm toán khác của KTNN.
Những năm gần đây, ngoại trừ KTNN chuyên ngành III và một vài đơn vị có phòng kiểm toán hoạt động chủ động đưa những cuộc KTMT hoặc chuyên đề có liên quan đến môi trường vào kế hoạch kiểm toán (KHKT) năm và trung hạn, còn lại các đơn vị khác đều chưa chú trọng đề xuất KTMT trong KHKT. Quá trình kiểm toán còn trường hợp chưa chú trọng phương pháp kiểm tra thực tế hiện trường để phục vụ thu thập bằng chứng. Nhiều đoàn kiểm toán mới chú trọng xác nhận tính đúng đắn, trung thực của báo cáo tài chính khi kiểm toán báo cáo tài chính của doanh nghiệp hoặc báo cáo quyết toán, chi phí đầu tư dự án, chưa căn cứ vào đặc điểm hoạt động của doanh nghiệp hoặc đặc thù của dự án phải lập báo cáo ĐTM để tổ chức kiểm toán những nội dung này.
2 nhóm giải pháp nâng cao chất lượng kiểm toán môi trường
Theo Nhóm nghiên cứu, thời gian tới, không chỉ KTNN chuyên ngành III mà tất cả các KTNN chuyên ngành, khu vực đều phải lựa chọn các chủ đề phù hợp để xây dựng KHKT năm và trung hạn với các cuộc KTMT tăng về số lượng, phong phú về chủ đề và đầy đủ loại hình. Bên cạnh các cuộc KTMT độc lập, các nội dung kiểm toán liên quan đến môi trường nên được lồng ghép trong kiểm toán ngân sách địa phương, ngân sách Bộ, ngành và dự án đầu tư.
Để nâng cao chất lượng các cuộc KTMT, Nhóm nghiên cứu đưa ra 2 nhóm giải pháp. Thứ nhất, về mặt tổ chức, ngay khi dự kiến cuộc KTMT trong KHKT năm và trung hạn, các KTNN chuyên ngành, khu vực cần căn cứ chủ đề đã được xác định để chủ động tìm hiểu các thông tin liên quan từ nhiều nguồn khác nhau, trên cơ sở đó xây dựng tài liệu bồi dưỡng cho những KTV tham gia với thời lượng nhiều hơn những cuộc kiểm toán khác.
Đối với kiểm toán hoạt động một chủ đề về môi trường, nhất thiết KTV phải có kinh nghiệm về kiểm toán hoạt động và am hiểu sâu sắc về vấn đề môi trường được kiểm toán. Với cuộc KTMT lồng ghép, cần bố trí nhân lực và thời gian thỏa đáng để đảm bảo chất lượng của cuộc kiểm toán. Khi lựa chọn chủ đề KTMT để lồng ghép trong các cuộc kiểm toán khác, nên hạn chế việc trùng lặp các đầu mối KTMT và nội dung khác. Cần tăng cường hoạt động tiền kiểm trong tổ chức kiểm toán dự án để giảm thiểu những rủi ro cho môi trường khi các dự án đầu tư lớn được tiến hành nhưng có thể báo cáo ĐTM của dự án chưa đạt yêu cầu. Kết quả từ những cuộc kiểm toán khác có liên quan đến môi trường cần được tách riêng để ghi nhận thành những thông tin về KTMT trong báo cáo kết quả kiểm toán năm của KTNN.
Thứ hai, về kỹ thuật chuyên môn, trước hết, KTNN cần hoàn thiện Hướng dẫn KTMT theo hướng bổ sung rõ hơn các trường hợp kết hợp cả 3 loại hình kiểm toán; biên tập lại các phụ lục giới thiệu một số chủ đề kiểm toán cụ thể theo hướng: Nội dung kiểm toán, tài liệu cần thu thập, thủ tục kiểm toán và các sai sót thường gặp. Bên cạnh đó, khi xây dựng KHKT hằng năm và trung hạn, các KTNN chuyên ngành, khu vực phải đề xuất ít nhất 2 cuộc kiểm toán chuyên đề hoặc kiểm toán hoạt động, trong đó phải có 1 cuộc thuộc lĩnh vực KTMT. Các chủ đề được lựa chọn trong KHKT năm và trung hạn cần sắp xếp theo thứ tự ưu tiên căn cứ vào mức độ cấp bách phải khắc phục để hạn chế tác động xấu đến môi trường, vấn đề được Nhà nước và dư luận xã hội đang quan tâm…
Ngoài ra, quá trình thực hiện cuộc KTMT hoặc lồng ghép KTMT trong những cuộc kiểm toán khác phải bố trí thời gian thỏa đáng cho việc kiểm tra, quan sát hiện trường. Điều này sẽ giúp KTV nhìn nhận khách quan, trực diện về các tác nhân ảnh hưởng đến môi trường, từ đó có cơ sở để đánh giá chính xác công tác quản lý, BVMT theo quy định pháp luật và đưa ra kiến nghị xác đáng…/.
Trong kiểm toán các dự án đầu tư, nội dung kiểm toán báo cáo ĐTM nên được xem là vấn đề trọng yếu. Không nhất thiết phải là cuộc KTMT thì mới quan tâm vấn đề này mà tại tất cả các cuộc kiểm toán nếu có dự án được đầu tư thuộc diện phải có báo cáo ĐTM theo quy định thì cần thiết đưa nội dung kiểm toán công tác ĐTM vào kế hoạch kiểm toán của cuộc kiểm toán.
