Doanh nghiệp nhà nước: Vấn đề hay giải pháp?

Có vẻ như trả lời khẳng định hay phủ định đều sẽ rất khó khăn. Bởi vì các DNNN đang vừa là vấn đề, vừa là giải pháp.

Về mặt vấn đề, các DNNN hiện đang tồn tại một số hạn chế rất đáng quan tâm. Nổi bật là những hạn chế dưới đây:

Trước hết là hiệu quả hoạt động thấp. Nhiều DNNN hoạt động kém hiệu quả, thua lỗ, gây lãng phí tài sản nhà nước. Theo báo cáo của Kiểm toán nhà nước năm 2022, tổng lỗ lũy kế của các DNNN đến cuối năm 2022 là 69.892 tỷ đồng, chiếm 10,1% tổng vốn chủ sở hữu. Trong năm 2022, có 64/676 DNNN phát sinh lỗ, với tổng lỗ là 29.456 tỷ đồng. Trong lĩnh vực sản xuất, kinh doanh, 12/21 ngành, lĩnh vực có DNNN hoạt động thua lỗ, với tổng lỗ là 21.798 tỷ đồng. Trong lĩnh vực dịch vụ, 9/10 ngành, lĩnh vực có DNNN hoạt động thua lỗ, với tổng lỗ là 7.658 tỷ đồng.

Thứ hai là gây ô nhiễm môi trường. Một số DNNN gây ô nhiễm môi trường, ảnh hưởng đến sức khỏe và đời sống của người dân. Theo báo cáo của Bộ Tài nguyên và Môi trường năm 2022, có 3.319 cơ sở gây ô nhiễm môi trường nghiêm trọng, trong đó có 550 cơ sở do DNNN quản lý. Trong năm 2022, các cơ sở gây ô nhiễm môi trường nghiêm trọng của DNNN đã xả thải ra môi trường 10,8 triệu tấn chất thải, trong đó có 1,2 triệu tấn chất thải nguy hại.

Thứ ba là làm thất thoát tài nguyên. Một số DNNN khai thác tài nguyên không hiệu quả, dẫn đến thất thoát tài nguyên của đất nước. Theo báo cáo của Thanh tra Chính phủ năm 2022, qua thanh tra, kiểm tra, đã phát hiện 1.072 vụ việc, với tổng giá trị thất thoát, lãng phí, tham nhũng, tiêu cực là 25.714 tỷ đồng, trong đó có 46 vụ việc liên quan đến DNNN, với tổng giá trị thất thoát, lãng phí là 3.884 tỷ đồng. Các vụ việc thất thoát tài nguyên do DNNN gây ra chủ yếu tập trung ở các lĩnh vực khai thác khoáng sản, lâm nghiệp, đất đai.

Về mặt giải pháp, các DNNN lại đóng vai trò rất quan trọng trong nền kinh tế.

Thứ nhất, các DNNN cung cấp nguồn thu quan trọng cho ngân sách nhà nước (NSNN). Các DNNN đóng góp một phần quan trọng vào NSNN và góp phần đảm bảo an sinh xã hội. Theo báo cáo của Bộ Tài chính, trong năm 2022, các DNNN đã đóng góp cho NSNN 270.000 tỷ đồng, chiếm khoảng 28% tổng thu NSNN. Ngoài ra, các DNNN cũng đóng góp đáng kể cho an sinh xã hội, bao gồm:

1. Thu nhập cho người lao động: Các DNNN tạo ra việc làm cho khoảng 2,5 triệu người lao động, với mức thu nhập bình quân khoảng 10 triệu đồng/tháng;

2. Đóng góp bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế, bảo hiểm thất nghiệp: Các DNNN đã đóng góp khoảng 100.000 tỷ đồng cho bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế, bảo hiểm thất nghiệp trong năm 2022;

3. Thực hiện các chương trình phúc lợi xã hội: Các DNNN cũng thực hiện nhiều chương trình phúc lợi xã hội, như: Hỗ trợ người nghèo, người có công, người khuyết tật…

Dưới đây là một số ví dụ cụ thể về đóng góp của các DNNN cho NSNN và an sinh xã hội: Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) là DNNN đóng góp lớn nhất cho NSNN, với tổng nộp ngân sách năm 2022 là 120.000 tỷ đồng; Tập đoàn Dầu khí Việt Nam (PVN) là DNNN đóng góp lớn thứ hai cho ngân sách nhà nước, với tổng nộp ngân sách năm 2022 là 100.000 tỷ đồng; Tổng công ty Hàng không Việt Nam (Vietnam Airlines) là DNNN đóng góp lớn thứ ba cho NSNN, với tổng nộp ngân sách năm 2022 là 20.000 tỷ đồng; Tập đoàn Công nghiệp Than - Khoáng sản Việt Nam (TKV) là DNNN đóng góp lớn nhất cho an sinh xã hội, với tổng chi trả lương, thưởng, phúc lợi cho người lao động năm 2022 là 30.000 tỷ đồng; Tập đoàn Bưu chính Viễn thông Việt Nam (VNPT) là DNNN đóng góp lớn thứ hai cho an sinh xã hội, với tổng chi trả lương, thưởng, phúc lợi cho người lao động năm 2022 là 25.000 tỷ đồng.

Thứ hai, cung cấp các sản phẩm và dịch vụ cần thiết cho đất nước. Các DNNN cung cấp các sản phẩm và dịch vụ quan trọng cho đất nước, như: Điện, nước, xăng dầu, viễn thông… EVN là DNNN duy nhất hoạt động trong lĩnh vực điện lực. EVN chiếm 98% thị phần sản xuất và phân phối điện trên toàn quốc. EVN cung cấp điện cho hơn 99% số hộ dân và doanh nghiệp ở Việt Nam. Tập đoàn Xăng dầu Việt Nam (Petrolimex) là DNNN lớn nhất trong lĩnh vực xăng dầu. Petrolimex chiếm khoảng 50% thị phần kinh doanh xăng dầu tại Việt Nam. Petrolimex cung cấp xăng dầu cho hơn 90% số trạm xăng dầu ở Việt Nam. Tập đoàn Bưu chính Viễn thông Việt Nam (VNPT) là DNNN lớn nhất trong lĩnh vực viễn thông. VNPT chiếm khoảng 60% thị phần dịch vụ viễn thông tại Việt Nam. VNPT cung cấp dịch vụ viễn thông cho hơn 90% số thuê bao viễn thông ở Việt Nam.

Thứ ba, giải quyết việc làm. Các DNNN tạo ra nhiều việc làm cho người lao động. Theo báo cáo của Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội, tính đến cuối năm 2022, các DNNN đang sử dụng lao động là 2,5 triệu người, chiếm khoảng 10% tổng số lao động đang làm việc trong nền kinh tế Việt Nam. Trong năm 2022, các DNNN đã tạo ra việc làm mới cho khoảng 200.000 lao động.

Như vậy, khẳng định các DNNN là vấn đề hay là giải pháp đều đúng và đều sai. Quan trọng là chúng ta cần tiếp tục cải cách để các DNNN không còn là vấn đề, mà chỉ còn là giải pháp. Dưới đây là 3 cải cách quan trọng nhất: (1) Đổi mới cơ chế quản lý, điều hành DNNN theo hướng minh bạch, hiệu quả; (2) Tăng cường cạnh tranh trong hoạt động của DNNN; (3) Thực hiện thoái vốn, cổ phần hóa DNNN một cách phù hợp./.